Η Ηώς (1830-1831)

Η Ηώς (1830-1831)

Σύγγραμμα περιοδικόν ασχολούμενον περί την φιλολογίαν, φιλοσοφίαν, περί τας επιστήμας, τέχνας, γεωργίαν, εμπόριον κ.λπ. Ναύπλιο, 1 Φεβρ. 1830 – 25 Απρ. 1831, αρ. τχ. 1-17, με διακοπές. Εκδότης: Εμ. Αντωνιάδης.

Κάτω από τον τίτλο τα ακόλουθα: «Εκδίδεται άπαξ της εβδομάδος. Τιμάται κατ’ έτος Φοίνικες 25, καθ’ εξαμηνίαν Φοίνικες 12½. Εν Ναυπλίω 1 Φεβρουάριου 1830». Μότο: «Πενίαν και ατιμίαν αφαιρείται η παιδεία». Παρά το γεγονός ότι σε κάθε τεύχος ο εκδότης δηλώνει ότι το περιοδικό είναι εβδομαδιαίο, η Ηώς κυκλοφορούσε άρρυθμα: (αρ. τχ. 1, 1 Φεβρ. 1830· αρ. τχ. 2, 15 Φεβρ. 1830· αρ. τχ. 3, 1 Μαρτ. 1830· αρ. τχ. 4, 15 Μαρτ. 1830· αρ. τχ. 5, 25 Μαρτ. 1830· αρ. τχ. 6, 3 Απρ. 1830· αρ. τχ. 7/8, 3 [18] Απρ. 1830. Σε κανονικό εβδομαδιαίο ρυθμό (από το τχ. 9, 23 Αυγ. 1830 έως και το τχ. 15, 4 Οκτ. 1830). Τα δύο τελευταία τεύχη, αρ. 16 και 17 εκυκλοφόρησαν στις 18 και 25 Απρ. 1831, αντιστοίχως και έχουν την ένδειξη «Έτος Β’». Οκτασέλιδη, διαστάσεων 20×14 εκ. Σελιδαρίθμηση: έως και το διπλό τχ. 7/8 της 3^ης [18^ης] Απρ. 1830, σελιδαρίθμηση κατά τεύχος. Από το τχ. 9 (23 Αυγ. 1830) έως το τχ. 17 (25 Απρ. 1831) σελιδαρίθμηση ενιαία, με τελευταία τη σελίδα 72. Ένας από τους υπάρχοντες τόμους αποτελείται από 17 τεύχη (αρ. τχ. 1-17), συσταχωμένα, ενώ στο χάρτινο εξωτερικό περίβλημα σημειώνονται τα ακόλουθα: «Η Ηώς. Σύγγραμμα περιοδικόν. Εκδιδόμενον εν Ναυπλία κατά το 1830 έτος. Παρά του Κ. Εμ. Αντωνιάδου». Συνδρομές: ετήσια 25 φοίνικες, εξαμηνιαία 12½ φοίνικες. Τυπογραφείο: Εμμ. Αντωνιάδου.

Αντωνιάδης Εμμανουήλ (1791-1863). Δημοσιεύεται στο «Εθνικόν Ημερολόγιον Βρετού», τ. 5, No 1 (1865).

Είναι το πρώτο περιοδικό που εκδόθηκε σε ελεύθερη ελληνική πόλη και αποτελεί μία από τις πρώτες προσπάθειες να αναβιώσει ο περιοδικός Τύπος στην Ελλάδα. Ο Εμ. Αντωνιάδης έχοντας επίγνωση της αξίας και της δύναμης του Τύπου και της τυπογραφίας έφερε και εγκατέστησε στο Ναύπλιο ιδιόκτητο τυπογραφείο στο οποίο από τον Φεβρουάριο 1830 τύπωνε την Ηώ. Στο πρώτο φύλλο ο εκδότης δημοσιεύει δύο σύντομα κείμενα (είναι πολύ πιθανό ότι εκυκλοφόρησαν και αυτοτελώς). Το πρώτο με χρονολογία 1 Φεβρουαρίου 1830 το τιτλοφορεί «Είδησις», και το υπογράφει «ο πολίτης Εμ. Αντωνιάδης». Το δεύτερο χρονολογημένο 4 Φεβρουαρίου 1830, το απευθύνει «Προς τους Λογίους».

Τα δύο αυτά κείμενα απηχούν αφενός τις απόψεις του ως προς την αποστολή και τη σημασία του Τύπου για τη διαμόρφωση υγιούς πολιτικού, κοινωνικού, και πνευματικού βίου και αφετέρου διαγράφουν τα πλαίσια μέσα στα οποία ο εκδότης προτίθεται να κινηθεί για να επιτύχει στο έργο του. Και τα δύο κείμενα βρίσκονται μέσα στο κλίμα του διαφωτισμού, όπως είχε αναπτυχθεί και διαμορφωθεί τις δύο δεκαετίες που προηγήθηκαν από την Επανάσταση: Στην πρόσκλησή του εξάλλου προς όλους τους λογίους, για να συνεργασθούν, επισημαίνει τους λόγους για τους οποίους επεχείρησε την έκδοση της Ηούς: «Ο λόγος είναι περί της ηθικής βελτιώσεως του έθνους», καθώς και για την υποχρέωση των λογίων να συντελέσουν στην πραγματοποίησή του, «σεις δε ως λόγιοι και Διδάσκαλοι, χρεωστείτε παρά πάντας τους άλλους να συντρέξετε εις τον σκοπόν».

Στο ίδιο κείμενο εκφράζει την απόλυτη πίστη και αφοσίωσή του στην συνταγματική τάξη που δημιουργεί τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την καλή λειτουργία του πολιτεύματος: «αν […] η ελευθερία του τύπου είναι εν εκ των ιερωτέρων δικαιωμάτων του πολίτου Έλληνος, των πασιφανώς διακηρυχθέντων και καθιερωθέντων ενώπιον θεού και ανθρώπων, τα οποία δικαιώματα του πολίτου ως πρώτη και ιερωτέρα βάσις των πολιτικών μας θεσμών, σέβονται καθ’ όλην την έκτασιν των και Κυβερνούντες και Κυβερνώμενοι». Τελευταία και χαρακτηριστική φράση του τελευταίου άρθρου που εδημοσίευσε η Ηώς (αρ. τχ. 17, σ. 72): «Η ευνομία φέρει και την ησυχίαν».

Η αρθρογραφία του περιοδικού, στο μεγαλύτερο μέρος της, περιστρέφεται γύρω από θέματα σχετιζόμενα με την καλή λειτουργία του πολιτεύματος. Σκοπός του εκδότη είναι να ενισχύσει τη συνταγματική συνείδηση του Έλληνα πολίτη: άρθρα, πρωτότυπα ή μεταφρασμένα που πραγματεύονται «Περί Κυβερνήσεως», «Περί των μέσων, δια των οποίων επιτυγχάνεται ο σκοπός της Κυβερνήσεως ή περί της εξουσίας και των μέσων του να προλάβωμεν τας καταχρήσεις της ιδίας εξουσίας», «Ότι παν είδος Κυβερνήσεως απλούν καταχράται την εξουσίαν», «Περί του Δημοκρατικού», «Περί του Αριστοκρατικού», «Περί του Μοναρχικού», «Περί Δημοσιότητος» (μετάφραση από τον J. Bentham), άρθρο για την ελευθεροτυπία κ.ά.

Η Ηώς, Σύγγραμμα περιοδικόν ασχολούμενον περί την φιλολογίαν, φιλοσοφίαν, περί τας επιστήμας, τέχνας, γεωργίαν, εμπόριον κ.λπ.

Με το ψευδώνυμο «Παρατηρητής» δημοσιεύονται: «Παρατηρήσεις εις την πόλιν του Ναυπλίου», όπου ο συντάκτης ασκεί δριμύτατο έλεγχο στην κοινωνική ζωή όπως διαμορφώνεται ο κοινωνικός βίος (τάση για πολυτέλεια, τρυφή, χαρτοπαιξία, έλλειψη κοινωνικής πολιτικής και κοινωνικής αλληλεγγύης), επικρίνοντας τις κοινωνικές ομάδες που εκφράζουν τις τάσεις αυτές. Από την ξένη ειδησεογραφία επιλέγονται ιδίως θέματα που αναφέρονται σε προβλήματα του ελληνισμού, όπως π.χ. συζητήσεις της αγγλικής Βουλής περί Ελλάδος ή σε θέματα σχετιζόμενα με την ομαλή λειτουργία των θεσμών, όπως αρθρογραφία «Περί των κατά την Γαλλίαν συμβάντων», η οποία αναφέρεται στην «Ιουλιανή Επανάσταση» του 1830. Από τον ξένο Τύπο αντλεί επίσης σύντομα, ποικίλα νέα. Ξένα φύλλα από τα οποία αντλούσε ειδήσεις ο Αντωνιάδης για την Ηώ (οι τίτλοι δηλώνονται όπως παρουσιάζονται από την Ηώ): Αγγλικός Ταχυδρόμος, Ταχυδρόμος της Σμύρνης, Αστήρ. Περιλαμβάνει επίσης ύλη αρχαιολογική, ποίηση (δημοτική και λόγια), μύθους, αγγελίες βιβλίων, διατριβές για τη γεωργία.

Επώνυμη συνεργασία είναι της Αικατερίνης Βαλέτα, το γένος Σούτζου (στα 1819 είχε μεταφράσει τους Διαλόγους  του Φωκίωνος του Mably), η οποία στο τχ. 7/8 μεταφράζει μία γεωργική διατριβή. Επίσης ένα έμμετρο κείμενο του Δημ. Γουζέλη με τίτλο «Ερμηνεία πρακτική περί κατασκευής των κρασιών» δημοσιεύεται στο τχ. 12 (13 Σεπτ. 1830, σ. 31-32). Άλλες συνεργασίες με ονόματα των συντακτών δεν υπάρχουν. Συνεπώς, εκτός από τον Εμ. Αντωνιάδη που εξ αντικειμένου προϋποτίθεται ότι συνέτασσε μεγάλο μέρος της ύλης, δεν έχουμε τεκμήρια για άλλους συντάκτες. Τα αρχικά «Ζ.Γ.» στο τέλος του Διαλόγου Ζανής και Γεράσιμος είναι πιθανό ότι ανταποκρίνονται στα ονόματα των δύο προσώπων του διαλόγου και όχι σε κάποιον συνεργάτη. Με τίτλο «Καλός Ιατρός» (αρ. φ. 14, 4 Οκτ. 1830) ο Αντωνιάδης δημοσιεύει επίσης έναν σατιρικό διάλογο όπου στηλιτεύει την προσπάθεια ανίκανων ανθρώπων να καταλάβουν δημόσιες δέσεις. Για ίαση από την ασθένεια «φιλαρχική αισχροκέρδεια» ο γιατρός συμβουλεύει ως φάρμακο τα βρασμένα φύλλα «Πατριωτισμού» και «Ελληνισμού».

Μέσα στον τόμο του περιοδικού δεν αναφέρονται στοιχεία για τα οικονομικά του, παρά μόνο όσα σχετίζονται με την τιμή συνδρομής. Για τους συνδρομητές υπάρχουν δύο έμμεσες πληροφορίες: η μία καταχωρισμένη στο τχ. 9, μιλεί για συνδρομητές «μακράν της πόλεως ταύτης». Η δεύτερη, βρίσκεται σε επιστολή την οποία απευθύνει ο Κοραής στον Εμ. Αντωνιάδη, από το Παρίσι, με χρονολογία 20 Ιανουάριου 1831, όπου και τα ακόλουθα: «Υπερευχαριστώ δια τα σταλθέντα της εφημερίδος σου τετράδια». Η φράση αυτή του Κοραή ενδεχομένως σημαίνει ότι ο Αντωνιάδης επεδίωκε να αποστέλλει την εφημερίδα του και έξω από τον ελληνικό χώρο και ασφαλώς ο Κοραής δεν θα είναι ο μοναδικός αποδέκτης της στο εξωτερικό. Όσον αφορά στο θέμα των οικονομικών, η περίπτωση του φύλλου είναι ιδιότυπη, διότι ο εκδότης διαθέτει ιδιόκτητες τυπογραφικές εγκαταστάσεις και δεν εξαρτάται από άλλους παράγοντες στην εξάσκηση του επαγγέλματος του δημοσιογράφου. Αυτό το πλεονέκτημα του δίνει τη δυνατότητα να είναι ελεύθερος και ανεπηρέαστος. Ο Εμ. Αντωνιάδης με την ώριμη πολιτική του συνείδηση είχε έγκαιρα συνειδητοποιήσει την σημασία που είχε για τον απρόσκοπτο και ανεξάρτητο δημοσιογραφικό αγώνα, η αποδέσμευσή του από οικονομικές εξαρτήσεις.

Ως προς την κυκλοφορία, δεν υπάρχουν στο σώμα του στοιχεία και αριθμοί ενδεικτικοί. Στην περίπτωση της Ηούς παρεμβαίνει ένας νέος παράγων από τον οποίο εξαρτάται η κυκλοφορία της: είναι τα απαγορευτικά της κυκλοφορίας του περιοδικού μέτρα, που παίρνει η κυβέρνηση του I. Καποδίστρια. Έχει αναφερθεί ήδη το πρώτο κτύπημα που δέχθηκε το περιοδικό δύο μήνες ύστερα από την έκδοσή του. [Σημ. Βιβλιοθήκης: Το περιοδικό έκλεισε προσωρινά τον Απρίλιο του 1830, ο Αντωνιάδης παραπέμφθηκε σε δίκη με την κατηγορία ότι η κριτική που άσκησε στους υπουργούς έβλαπτε τη χώρα και υποκινούσε το λαό σε αποστασία, κρίθηκε ένοχος και καταδικάσθηκε σε φυλάκιση ενός μηνός από το πρωτόκλητο δικαστήριο Αργολίδας]. Επανεκδόθηκε στις 23 Αυγούστου 1830, (αρ. τχ. 9), σε κανονικό ρυθμό ενός τεύχους την εβδομάδα, έως τις 4 Οκτωβρίου 1830, (αρ. τχ. 15).

Στο διάστημα αυτό ο Αντωνιάδης αναγκάσθηκε πάλι να διακόψει την έκδοση, γιατί όπως δηλώνει στο αμέσως επόμενο τχ. 16 της 18^ης  Απριλίου 1831, όλο αυτό το διάστημα είχε αντιμετωπίσει «παραβίασιν του οικήματος του, κατάσχεσιν των εγγράφων του… κατάργησιν και αυτών ακόμη των μηχανικών εργαλείων». [Σημ. Βιβλιοθήκης: Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, ο Αντωνιάδης έφυγε από το Ναύπλιο και  έστησε το τυπογραφείο του στα Μέγαρα, όπου άρχισε να εκδίδει την «Αθηνά» τoν Φεβρουάριο του 1832].

Βιβλιογραφία

• Μ. Μ. Παπαϊωάννου. «Η εβδομαδιαία εφημερίδα του Ναυπλίου Η Ηώς 1830», Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά, τ. Ε’ (1961), 137-146.
• Σοφία Αντωνιάδου, Εμμανουήλ Αντωνιάδης. Ο Αγωνιστής. Ο Δημοσιογράφος, 1791 – 1863, Αθήνα 1971.
• Ελένη Δ. Μπελιά, «Η Ηώς και η Αθηνά του Ναυπλίου», ανάτυπο από Πρακτικά Α’ Συνεδρίου Αργολικών Σπουδών, Αθήνα 1979, σ. 219-244.

Αικατερίνη Κουμαριανού (1919-2012)

Ιστορικός, ομοτ. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Σορβόννης.

Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, «Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974», τόμος Β΄, Αθήνα, 2008

Διαβάστε ακόμη:

• Η δίωξη της Εφημερίδας «Ο Απόλλων»
• Ο Απόλλων: Εφημερίς της Ύδρας 
• Τόμπρας Κωνσταντίνος – Ο πρώτος Έλληνας τυπογράφος στην Επανάσταση του 1821
• Εκδόσεις και αναγνωστικό κοινό στο Άργος του 19ου αιώνα
• Ελληνική Τυπογραφία στη διαδρομή πέντε αιώνων