Ναύπλιο, ο Πλάτανος της Πλατείας Συντάγματος – Χρήστος Πιτερός
«Ελεύθερο Βήμα»
Από την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού.
Η Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, δημιούργησε ένα νέο χώρο, το «Ελεύθερο Βήμα», όπου οι αναγνώστες της θα έχουν την δυνατότητα να δημοσιοποιούν σκέψεις, απόψεις, θέσεις, επιστημονικά άρθρα ή εργασίες αλλά και σχολιασμούς επίκαιρων γεγονότων.
Δημοσιεύουμε σήμερα στο «Ελεύθερο Βήμα» άρθρο του κ. Χρήστου Πιτερού, αρχαιολόγου, μέλους του Δ.Σ. Ιδρύματος Ιωάννης Καποδίστριας, πρώην αναπληρωτή Δ/ντή της Δ. ΕΠΚΑ, πτυχιούχου Κλασσικής Φιλολογίας ΕΠΚΑ, και Αρχαιολογίας και Τέχνης ΑΠΘ, με θέμα:
«Ναύπλιο, ο Πλάτανος της Πλατείας Συντάγματος».
«Τι έχεις καημένε πλάτανε και στέκεις μαραμένος»!
Παραδοσιακό τραγούδι.
Πρόσφατα ανακοινώθηκε από το Ινστιτούτο Πολιτισμού Μεσσηνίας ότι, με αφετηρία την διακοσιοστή επέτειο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, θα γίνει καταγραφή των αιωνόβιων δένδρων της περιόδου της Επανάστασης. Μεταξύ των δένδρων αυτών θα συμπεριληφθεί και ο σωζόμενος πλάτανος της ιστορικής πλατείας Συντάγματος του Ναυπλίου, η οποία ως γνωστόν το ΄21 ονομαζόταν Πλατεία Πλατάνου, και θα σημανθεί με μεταλλικό επετειακό λογότυπο. Η πρωτοβουλία αυτή που φανερώνει ενδιαφέρον, γνώση και φαντασία είναι ιδιαίτερα σημαντική και φανερώνει τις πρωτοβουλίες που λαμβάνονται σε άλλους Δήμους.
Ο υπάρχων μεγάλος πλάτανος βρίσκεται στη βορειοδυτική γωνία της πλατείας Συντάγματος και σε άμεση σχέση με το Αρχαιολογικό Μουσείο και τη γνωστή οικία «Βίγγα», όπου βρισκόταν η οικία του Θεόδωρου και του Γενναίου Κολοκοτρώνη.
Ο πλάτανος δίπλα στο Αρχαιολογικό Μουσείο.
Το δένδρο αυτό έχει κηρυχθεί διατηρητέο για ιστορικούς λόγους. Αλλά ας εξετάσουμε από κοντά τον ιστορικό πλάτανο της πόλης του Ναυπλίου που είναι συνδεδεμένος με κρίσιμα ιστορικά γεγονότα κατά την Ελληνική Επανάσταση. Από το δένδρο αυτό είχε λάβει και το όνομα η ομώνυμη πλατεία Πλατάνου, όπως αναγράφεται και σε βαυαρικό σχέδιο της πόλης του 1833, Placedu (Platane).
Απόσπασμα Σχεδίου πόλης με την πλατεία πλατάνου (1833).
Η παλιά κάτω πόλη του Ναυπλίου και η πλατεία διαμορφώθηκαν κατά την Α΄ Ενετοκρατία, γύρω στα 1500 μ.Χ., όπου χτυπάει και σήμερα η καρδιά της πόλης, εδώ και πεντακόσια χρόνια, και διαμορφώθηκε στα πρότυπα της πλατείας της Βενετίας. Η πλατεία κατά την Ενετοκρατία ονομαζόταν Φόρος από τη λατινική – ενετική λέξη forum, που σημαίνει την Αγορά. Ωστόσο κατά την Τουρκοκρατία, σύμφωνα με τα Οθωμανοαραβικά πρότυπα, η πλατεία έπαυσε να λειτουργεί ως αγορά και λειτουργούσε ως χώρος της Διοίκησης, το ληξιαρχείο με τις υπηρεσίες και το Σαράϊ.
Σύμφωνα με τους περιηγητές και τα απομνημονεύματα των αγωνιστών του ΄21 είναι αντικειμενικά γνωστό ότι ο μεγάλος πλάτανος της πλατείας δεν βρισκόταν στη βορειοδυτική γωνία, όπου βρίσκεται ο σημερινός πλάτανος, αλλά στο κέντρο της πλατείας Συντάγματος. Πρώτος το αναφέρει, από όσο γνωρίζω, σαφώς και ευκρινώς, ένας οξυδερκής νέος Ιταλός περιηγητής ο G. Pechio (Πέκιο) που επισκέφθηκε το Άργος το 1825 μετά την καταστροφή του Ιμπραήμ αλλά και το Ναύπλιο και αναφέρει ότι ο υπερυψωμένος πλάτανος βρισκόταν στο κέντρο της πλατείας. Αναφέρει επίσης ότι γύρω από την πλατεία υπήρχαν άθλια καφενεία, όπου κάθονταν οι κάτοικοι.
Ο Μ. Λαμπρυνίδης (1975, 330) αναφέρει ότι στον πλάτανο υπήρχε και βρύση, αναβρυτήριο, για να ξεδιψούν και να δροσίζονται οι κάτοικοι κάτω από τη σκιά του πλατύφυλλου δένδρου, όπως και στην πλατεία του Κυβερνείου, Συντριβανίου (Τριών Ναυάρχων) υπήρχε το συντριβάνι.
Κατά την Ελληνική Επανάσταση κάτω από τον πλάτανο συγκεντρώνονταν οι αναφορογράφοι, που συνέτασσαν διάφορα έγγραφα για τα αιτήματα των πολιτών προς την Διοίκηση στην επίσημη γλώσσα, σε μια δύσκολη εποχή, όπου οι περισσότεροι ήσαν αγράμματοι (Ν. Γ. Τόμπρας, Οι Συμβολαιογράφοι, Ναύπλιο 2020, 61, σελ. 56). Ο κ. Ν. Τόμπρας δημοσιεύει επίσης μία επιτυχημένη αυτοσχέδια αναπαράσταση των αναφορογράφων κάτω από τον πλάτανο κατά την Επανάσταση του ΄21, διά χειρός Νικ. Γ. Προύντζου.
Ο πλάτανος της πλατείας με τους αναφορογράφους.
Αναφορά στον πλάτανο κάνει και ο Ν. Σπηλιάδης στα Απομνημονεύματά του, που αναφέρει ότι όταν ο Θ. Κολοκοτρώνης γύρισε με το άλογό του από τη συνέλευση (της Τροιζήνας) ανέβηκε σε μία μεγάλη πέτρα, κάτω από τον πλάτανο και μίλησε στους κατοίκους. Αλλά καλύτερη αναφορά για τον πλάτανο της πλατείας δίνει στα Απομνημονεύματά του ο γλαφυρός και περιγραφικός καπετάνιος αγωνιστής του 1821 Νικ. Κασομούλης, που είχε πολεμήσει και στο Μεσολόγγι. Μετά την πτώση του Μεσολογγίου στις 26 Απριλίου 1826, οι διασωθέντες αγωνιστές του Μεσολογγίου έφθασαν στο Ναύπλιο, όπου έγιναν δεκτοί, από την Κυβέρνηση Κουντουριώτη, με χαιρετιστήριους κανονιοβολισμούς από τους προμαχώνες. Η κατάσταση ήταν δύσκολη, οι ήρωες του Μεσολογγίου ζητούσαν να πληρωθούν, χρήματα δεν υπήρχαν και έπρεπε να διοργανωθεί άμεσα και μία εκστρατεία κατά του Ιμπραήμ. Στις συγκεντρώσεις που γίνονταν στην πλατεία του Πλατάνου για αρκετές ημέρες για την συγκέντρωση χρημάτων μίλησαν μεταξύ των άλλων ο Ιεροκήρυκας Καστόρχης, ο Π. Σούτσος και ο Γ. Γεννάδιος. Στις κρίσιμες αυτές στιγμές συνέβη και το γνωστό περιστατικό με την κατατρεγμένη πάμπτωχη Ψωροκώσταινα (Πανωραία Χατζηκώστα) από το Αϊβαλί.
Ο Κασομούλης αναφέρει επί λέξει για τον πλάτανο: «Ο Γεώργιος Γεννάδιος διδάσκαλος εδημηγόρησε εις μίαν από αυτάς τας ημέρας (8 Ιουνίου) εις τον Πλάτανον υπέρ εκστρατείας, αφού ο ίδιος συνεισέφερε πέντε λίρες, όπου είχεν… έκαμεν όλον τον λαόν και τους στρατιώτας να κλαίγουν δια την κατάστασιν της πατρίδος μας. Ο Πλάτανος ευρίσκετο εν των μέσω της πλατείας και ήτο γύρωθεν κτισμένος και τούτο (το πεζούλι) ήταν το βήμα του ρήτορος».
Η σημαντική αυτή περιγραφή ζωντανεύει μπροστά μας πλήρως την εικόνα του ιστορικού Πλατάνου του ΄21. Οι ομιλητές χρησιμοποιούσαν τον κυκλικό κτιστό τοίχο γύρω από τον κορμό του πλάτανου, ως βήμα, για να τους βλέπει το ακροατήριο και να ακούγονται καλύτερα. Ο τοίχος αυτός ήταν «το ρητορικό βήμα και η Πνύκα της νέας Ελλάδος», όπως αναφέρει ο διδάσκαλος του Γυμνασίου Γ. Μπαμπούκης.
Ο πλάτανος όμως αυτός «εγήρασε και απέθανε». Το πιθανότερο προσβλήθηκε από κάποια ασθένεια. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο ιστορικός αυτός πλάτανος δεν εικονίζεται σε καμία γνωστή γκραβούρα και απεικόνιση της πλατείας. Ως το 1826 – 1827 σύμφωνα με τις παραπάνω μαρτυρίες υπήρχε. Ωστόσο μετά από δύο ως τρία χρόνια περίπου το 1829, όπως προκύπτει από μία σπάνια, πρόσφατα γνωστή απεικόνιση της πλατείας με την επιθεώρηση του αναδιοργανωμένου Τακτικού Στρατού προφανώς από τον Ι. Καποδίστρια στην πλατεία Πλατάνου, με την μπάντα ο πλάτανος δεν εικονίζεται.
Η Πλατεία Συντάγματος χωρίς τον πλάτανο (1829).
Εικονίζεται όμως ένα άλλο δένδρο βορειότερα της πλατείας, που είναι γνωστό και από άλλες απεικονίσεις της πόλης. Έτσι μαζί με τον «θάνατο» του πλάτανου χάθηκε και το ρητορικό επαναστατικό βήμα του 1821. Άλλωστε την εποχή του Ι. Καποδίστρια δεν γίνονταν συγκεντρώσεις.
Οι πλατείες αποτελούν συνέχεια της Αρχαίας Αγοράς όπου οι πολίτες συζητούσαν δημόσια για την πόλη (ο νοών νοείτω). Ο ιστορικός όμως πλάτανος είχε διατηρηθεί στη γλώσσα και τη μνήμη των αγωνιστών, παρά τη μετονομασία της πλατείας ως πλατεία Λουδοβίκου, από την επίσκεψη του πατέρα του Όθωνα στο τέλος της δεκαετίας του 1830.
Καθοριστική επίσημη αναφορά για τον πλάτανο γίνεται αρκετά χρόνια αργότερα στις 13 Μαΐου 1843 στο λόγο που εκφώνησε ο καθηγητής του Γυμνασίου Χαρ. Παμπούκης κατά την τελετή μεταφοράς των οστών του Δημ. Υψηλάντη από τον Άγιο Γεώργιο και την εναπόθεσή τους στην πλατεία του Πλατάνου, στο λαμπρό ταφικό νεοκλασικό μνημείο, που είχε ιδρυθεί μπροστά στο τζαμί – Τριανόν, το αλληλοδιδακτικό σχολείο με τα ακόλουθα λόγια: «Σοι ω φίλε πλάτανε, παρακατατιθέμεθα ταύτα ανδρός αγαθού λείψανα: Πλάτανε, ω πλάτανε! μάρτυς της εν επαναστάσει εθνικής δόξης μας, αστυγείτων εφέστιε του Βουλευτικού και Εκτελεστικού μας, ρητορικόν βήμα και Πνύξ της νέας Ελλάδος ω πλάτανε! ούτως, ως οι άνδρες του αγώνος, εγήρασες και σύ και απέθανες, αλλά δεν εμηδενίσθης διόλου, διότι, ως η νεολαία της Ελλάδος, ανεβλάστησαν περι σε ούτοι οι νεόφυτοι πλατανίσκοι…» (Λαμπρυνίδης 1975, 330).
Από την παραπάνω αποστροφή του Γ. Μπαμπούκη, προκύπτει ότι μετά από τον «θάνατο» του πλατάνου φύτρωσαν από τις ρίζες του νέοι πλατανίσκοι, που συμβολίζουν την αναγέννηση της νέας Ελλάδος, όπως η νεολαία που παρίστατο κατά την τελετή μαζί με πλήθος κόσμου.
Το μνημείο του Δημητρίου Υψηλάντη στην πλατεία Συντάγματος, μπροστά από το «Τριανόν».
Το ταφικό μνημείο του Δημ. Υψηλάντη μπροστά από το Τριανόν
Γίνεται φανερό λοιπόν ότι ο υπάρχων πλάτανος, σε διαφορετική θέση, δεν είναι ο ιστορικός πλάτανος του ΄21 της ομώνυμης πλατείας. Το αν φύτρωσαν νέοι μικροί πλάτανοι από τον παλιό γερο-πλάτανο ή αν φυτεύθηκαν, το πιθανότερο κατά την άποψή μας, νέοι πλάτανοι για να θυμίζουν στους κατοίκους τον παλιό ιστορικό πλάτανο, έχει λίγη σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι ο ιστορικός συμβολισμός της συνέχειας και ο υπάρχων πλάτανος ορθώς έχει κηρυχθεί διατηρητέος. Σε παλιές φωτογραφίες εικονίζονται στις αρχές του 20ου αι. δύο πλάτανοι σε συμμετρικές θέσεις στη δυτική πλευρά της πλατείας, ο υπάρχων και ένας ακόμα στην αντίστοιχη νότια θέση. Το πιθανότερο λοιπόν είναι, ανεξάρτητα από την αποστροφή του λόγου του Γ. Μπαμπούκη, για ότι πρόκειται για δύο νέα πλατάνια που φυτευτήκαν σε κατάλληλες θέσεις χωρίς να δημιουργούν τυχόν εμπόδια σε τελετές, παρελάσεις, συγκεντρώσεις κ.λ.π. Ο νότιος πλάτανος της πλατείας δεν σώζεται σήμερα.
Επιχρωματισμένη φωτογραφία στις αρχές του 20ου αι. στην οποία εικονίζονται δύο πλάτανοι.
Ο πλάτανος είναι ενδημικό, η πλάτανος στην αρχαία γλώσσα και ο, η πλάτανος και η πλατάνα στα νέα Ελληνικά, απαντάται και ως τοπωνύμιο. Είναι χαρακτηριστικό αιωνόβιο δένδρο που απαντάται συχνά σε ποτάμια και συχνά στις πλατείες για τη δροσερή σκιά του και είναι συνδεδεμένο με παραδόσεις από τα αρχαία αλλά και τα νεότερα χρόνια, με ιστορικά γεγονότα και τραγούδια. Ενδεικτικά αναφέρουμε την μεγάλη πλάτανο το αρχαίο Ασκληπιείο στην Κω, τον Πλατανιστά με τα πολλά πλατάνια στα δυτικά της αρχαίας Σπάρτης με τα νερά του Ευρώτα κ.λ.π.
Επίσης ο πλάτανος εικονίζεται στα αρχαία αναθηματικά ανάγλυφα σε υπαίθρια Ιερά, χαρακτηριστικό δένδρο με συμβολισμούς της ελληνικής φύσης. Είναι χαρακτηριστική η σκηνή στο διάλογο του Πλάτωνα «Φαίδρος», όπου ο Σωκράτης συζητεί με το Φαίδρο περί έρωτος στην όχθη του Ιλισσού κάτω από ένα βαθύσκιο πλατάνι με τα τζιτζίκια να κελαηδούν ασταμάτητα.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας σε πλατάνια που βρίσκονταν σε καίριες θέσεις γίνονταν εκτελέσεις δι’ απαγχονισμού, τη γνωστή κρεμάλα και για εκφοβισμό. Κατά την κατάληψη της Τριπολιτσάς στις 23 Σεπτεμβρίου του 1821, ο Θ. Κολοκοτρώνης διέταξε να κόψουν τον πλάτανο που βρισκόταν στο τούρκικο σαράι, στην πλατεία Άρεως, όπου είχαν κρεμασθεί πολλοί κλέφτες κ.λ.π. κατά την Τουρκοκρατία. Στο μεγάλο πλάτανο κοντά στο γεφύρι της Άρτας, ο Αλή πασάς, είχε κάνει πολλές εκτελέσεις δι΄ απαγχονισμού. Γνωστά είναι επίσης ιστορικά τραγούδια, όπως το ακόλουθο:
«Τί έχεις καημένε πλάτανε και στέκεις μαραμένος…../ παιδιά μ’ σαν με ρωτήσατε, να σας το μολογήσω/ Μπραϊμ (ή Αλή) πασάς επέρασε με δεκαοχτώ χιλιάδες/ κι’ όλοι στον ίσκιο μ΄έκατσαν, εκάτσαν στη δροσιά μου/ και στο σημάδι μ΄έβαλαν, κι όλοι με ντουφεκίσαν…».
Ο πλάτανος συμβολίζει την ψυχοσύνθεση του ελληνικού λαού στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Η διαδεδομένη φράση «χαιρέτα μας τον πλάτανο» έχει την αφετηρία της από το τούρκικο μεντρεσέ στη Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας, ο οποίος στα χρόνια του Όθωνα λειτουργούσε ως φυλακή καταδίκων και στην εσωτερική αυλή υπήρχε ένας μεγάλος πλάτανος. Όσοι από τους καταδίκους δεν εκτελούνταν και απελευθερώνονταν έλεγαν τη φράση «χαιρέτα μας τον πλάτανο», η οποία στην πορεία ανέκτησε διαφορετικό αρνητικό νόημα.
Εκτός όπως από τον ιστορικό πλάτανο της πλατείας στην πόλη του Ναυπλίου στα Πέντε Αδέλφια υπήρχε ο φοίνικας με το παλαιότερο σωζόμενο δένδρο της πόλης που είχε συνδεθεί με τον Κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια. Τη νύχτα της 13ης Δεκεμβρίου 2008, σε μία θύελλα, λόγω παλιού χτυπήματος στον κορμό, κόπηκε το ανώτερο τμήμα. Σήμερα σώζεται κολοβομένο το κατώτερο τμήμα στην οικία του ποιητή της πόλης Θ. Κωστούρου. (Χ. Πιτερός, Η Χουρμαδιά τ’ Αναπλιού, Ναυπλιακά Ανάλεκτα, 2009, 191).
Ο κορμός από την αιωνόβια χουρμαδιά τ’ Αναπλιού.
Στην ανατολική πλευρά εκτός των τειχών της πόλης υπήρχαν μεγάλες λεύκες το ΄21 που δεν σώζονται. Μία λεύκα εικονίζεται στην απεικόνιση των ανατολικών τειχών από την Γαλλική Expedition Scientifique de Moree. Στη πόλη δεν σώζεται, εκτός από τον κορμό του Φοίνικα, στα Πέντε Αδέλφια, κανένα άλλο δένδρο του ΄21. Η Αγριελιά στην Παναγίτσα το πιθανότερο είναι νεότερο δένδρο.
Χρήστος Πιτερός
Αρχαιολόγος, πρώην αναπληρωτής διευθυντής της Δ’ ΕΠΚΑ,
μέλος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Ι. Καποδίστρια.