Η αποτυχημένη επανάσταση του 1770 (Oρλωφικά)
Η ελληνική ιστοριογραφία διαχειρίστηκε αυτό το γεγονός στο πλαίσιο της αφύπνισης του Ελληνισμού, ως ένα επεισόδιο στη μακρά πορεία προς την απελευθέρωση και την πολιτική αυτοδιάθεση που ήρθε αργότερα με την Επανάσταση του 1821. Όπως παρατηρεί, εύστοχα, ο N. Pοτζώκος, η σύγκριση με την επανάσταση του Εικοσιένα οδήγησε πολλούς ιστορικούς στην υποβάθμιση των Ορλωφικών, που θεωρήθηκαν ως «πρώιμη» και «άκαιρη» εξέγερση από έναν λαό του οποίου η εθνική συνείδηση δεν είχε ακόμη ωριμάσει.
Η πρώτη μελέτη αυτού του γεγονότος έγινε από τον Κ. Σάθα ο οποίος την εντάσσει στη μακρά σειρά των κινημάτων του Ελληνισμού για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Στην ίδια γραμμή κινείται και η ερμηνεία του Κων. Παπαρρηγόπουλου. Ο Π. Κοντογιάννης, ο οποίος αφιέρωσε στο ζήτημα αυτό εκτενή μελέτη, τονίζει ότι το απελευθερωτικό όραμα την εποχή της ρωσικής επέμβασης στα ελληνικά πράγματα χαρακτηριζόταν από έναν άκρατο και γενικευμένο ενθουσιασμό για την (ανα)κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Ρώσους και την αναβίωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Προεστός του 18ου αιώνα με την επίσημη στολή του. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα.
Η πιο σοβαρή προσπάθεια μελέτης αυτού του κινήματος έγινε από τον Μιχαήλ Σακελλαρίου στη μελέτη του για την Πελοπόννησο κατά τη δεύτερη Τουρκοκρατία (1939). Ο συγγραφέας δέχεται (όπως και ο Σάθας) ότι η αντίσταση του ελληνικού λαού στην οθωμανική εξουσία μετά την Άλωση ήταν συνεχής. Στην ανάλυσή του λαμβάνει υπόψη του όλες τις κοινωνικο-οικονομικές αιτίες που οδήγησαν σ’ αυτό και τονίζει ότι ήταν έργο – όσον αφορά στο Μοριά – των ηγετικών του ομάδων, των κοτζαμπάσηδων και των ανώτερων κληρικών, δηλαδή αυτών που η σύγχρονη ιστοριογραφία αποκαλεί τοπικές ελίτ. Θεωρεί την εξέγερση ως ένα σκαλοπάτι στην πορεία του Ελληνισμού προς την εθνική ανεξαρτησία με την Επανάσταση του ’21.
O T. Γριτσόπουλος στη μονογραφία του για τα Ορλωφικά (1967) ακολουθεί, σε γενικές γραμμές, τον Σακελλαρίου. Ο Απ. Βακαλόπουλος αφιερώνει στον τέταρτο τόμο της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού πολλές σελίδες (372-464) σ’ αυτήν εξετάζοντάς την – όπως και τα άλλα γεγονότα – κάτω από ένα «εθνοκεντρικό» πρίσμα. Πρέπει να υπογραμμίσουμε ιδιαιτέρως τη σφαιρική μελέτη της από τον Στέφ. Παπαδόπουλο στην οποία, κυρίως, θα στηριχτούμε για την παρουσίασή της.
H πιο πρόσφατη σχετική μονογραφία είναι η μελέτη του Ροτζώκου Εθναφύπνιση και εθνογένεση. Ορλωφικά και ελληνική ιστοριογραφία, (Αθήνα 2007), στην οποία επιχειρεί μία κριτική αποτίμηση των κυριότερων μελετών για τα Oρλωφικά επί τη βάσει των κεκτημένων της ελληνικής και της ξένης ιστοριογραφίας. Σημαντικές συμβολές στην έρευνα αυτού του γεγονότος συνιστούν και οι πρόσφατες μελέτες του Δ. Tζάκη και του Aθ. Φωτόπουλου, στις οποίες εξετάζεται κυρίως ο ρόλος των Πελοποννησίων κοτζαμπάσηδων. Από τις ξενόγλωσσες μελέτες αξίζει να μνημονεύσουμε την εξαιρετική προσέγγιση του Ιταλού ιστορικού Franesco Venturi. Οι πηγές είναι πολλές: ελληνικές και ξένες (γαλλικές, π.χ. η έκθεση του προξένου της Γαλλίας στο Mοριά A.- A. Lemaire, ρωσικές, βενετικές, οθωμανικές, όπως τα έργα του Vassif effendi και του Mοραΐτη Penah effendi.
1. Αίτια και χαρακτήρας της επανάστασης – O ρόλος του ρωσικού παράγοντα
H επανάσταση του 1770 στη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1768-1774, γνωστή ως Oρλωφικά, από το όνομα των αδελφών Oρλώφ, διοικητών της ρωσικής δύναμης που στάλθηκε στο Mοριά, είναι, αναμφίβολα, το σημαντικότερο από τα επαναστατικά κινήματα που ξέσπασαν στον ελλαδικό χώρο πριν από το 1821, λόγω της έκτασης και των επιπτώσεών του. Προκειμένου να κατανοήσουμε τις αιτίες που οδήγησαν στην εκδήλωση αυτής της επανάστασης, καθώς και τον ρόλο του ρωσικού παράγοντα είναι απαραίτητο να έχουμε υπόψη μας τις βλέψεις των Μεγάλων Δυνάμεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το γνωστό Aνατολικό Zήτημα δηλαδή στον ανταγωνισμό τους για τη διανομή των εδαφών που εγκατέλειπαν οι Οθωμανοί κατά τις διαδοχικές τους ήττες.
Αλέξιος και Γκριγκόρι Ορλώφ. Άγνωστος καλλιτέχνης. Δεκαετία του 1770.
Στα τέλη 17ου – αρχές του 18ου αι. έσβησαν οι ελπίδες των Ελλήνων για απελευθέρωση με βοήθεια από τη Δύση. Στο εξής, ως τη Γαλλική Επανάσταση, οι ορθόδοξοι λαοί της ΝΑ Ευρώπης θα εναποθέσουν τις ελπίδες για τη λύση του πολιτικού τους προβλήματος στην ομόδοξη Ρωσία.
Η πρώτη ελληνορωσική προσέγγιση έγινε όταν ηγεμόνας της Ρωσίας ήταν ο Mέγας Πέτρος (1689-1725), έγινε δε πιο συστηματική στη διάρκεια των ρωσοτουρκικών πολέμων του 1768-1774 και του 1787-1792. Οι Ρώσοι θα χρησιμοποιήσουν τους Έλληνες, τους Αλβανούς, τους Σλάβους και τους Αρμένιους για την πραγμάτωση των επεκτατικών σχεδίων τους σε βάρος της Oθ. Αυτοκρατορίας: κατάκτηση της Κριμαίας και έξοδο στη Μεσόγειο. Τον αιώνα αυτό διαδίδονταν στον ελλαδικό χώρο πολλές προφητείες για την απελευθέρωση από το «ξανθό γένος», που οι υπόδουλοι πίστευαν ότι είναι οι Ρώσοι. H Ρωσία τροφοδοτούσε αυτή την πίστη καλλιεργώντας την θεωρία της «Τρίτης Ρώμης», η οποία θα διαδεχόταν το Βυζάντιο.
Ο Πέτρος Α΄ ή Πιότρ Α΄ Αλεξέγιεβιτς γνωστός και ως Πέτρος ο Μέγας, ήταν τσάρος του Ρωσικού Βασιλείου για 43 έτη, από το 1682 έως το 1725. Έργο του Άγγλου ζωγράφου Godfrey Kneller, 1698. Royal Collection, Αγγλία.
Το 1762 θ’ ανέλθει στον θρόνο της Ρωσίας η φιλόδοξη Αικατερίνη B’, σε μια περίοδο συνεχώς εντεινόμενης παρακμής της Oθ. Αυτοκρατορίας, η οποία επέτεινε τη διάδοση χρησμών μεταξύ των υποδούλων που προμήνυαν το τέλος της. Μέσα σ’ αυτό το πρόσφορο για τη Ρωσία κλίμα άρχισε η εκστρατεία για προσεταιρισμό των λαών της Βαλκανικής ώστε να τους χρησιμοποιήσει ως αντιπερισπασμό στον πόλεμο εναντίον των Τούρκων.
Αικατερίνη Β’ . Ένα εντυπωσιακό εικονογραφικό θέαμα. Ο πίνακας προοριζόταν να δοξάσει τις νίκες των ρωσικών όπλων στον πρώτο ρωσο-τουρκικό πόλεμο (1768-1774). Σε ένα θριαμβευτικό άρμα, περιτριγυρισμένο από αλληγορικές εικόνες λαών που κατοικούσαν στα νότια σύνορα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, η Αικατερίνη Β’ κάθεται με τη μορφή της θεάς Μινέρβα. Φτερωτά πλάσματα που υψώνονται στον ουρανό σαλπίζουν τη δόξα της και την στεφανώνουν με δάφνινο στεφάνι. Η Αικατερίνη συνοδεύεται από πολεμιστές – τους πιο στενούς συνεργάτες, τους πρώτους ιππότες του Τάγματος του Αγίου Γεωργίου: Πιότρ Αλεξάντροβιτς Ρουμιάντσεβ-Σαντουναίσκι κορυφαίος Ρώσος στρατηγός του 18ου αιώνα, Αλέξιος Ορλώφ, PI Panin, Vasily Mikhailovich Dolgorukov-Krymsky, στρατηγός και Γκριγκόρι Ορλώφ. Επικεφαλής της πομπής είναι ο πρίγκιπας Γκριγκόρι Γκριγκορίεβιτς Ορλώφ, ο αγαπημένος της αυτοκράτειρας. Απεικονίζεται μπροστά στο άρμα της Αικατερίνης με ένα διαμαντένιο πορτρέτο της αυτοκράτειρας στο στήθος του. Έργο του Ιταλού ζωγράφου Stefano Torelli (1712–1784). Tretyakov Gallery, Μόσχα, Ρωσία.
Την πρωτοβουλία υποκίνησης των χριστιανών σε εξέγερση την είχαν οι αδελφοί Oρλώφ, εισηγητές και εκτελεστές του σχεδίου για εκστρατεία στη Μεσόγειο. Εμπνευστής όμως του μεγαλεπήβολου αυτού σχεδίου ήταν ο Γεώργιος Παπάζωλης από τα Σιάτιστα της Μακεδονίας, άτομο με πατριωτική συνείδηση. Αρχικά, οι Ορλώφ προσπάθησαν να προσεταιριστούν τη Βενετιά, παλαιό εχθρό των Τούρκων, ώστε να τους βοηθήσει με το στόλο της. Όμως η Βενετία δεν ήθελε να διαταράξει τις καλές τότε σχέσεις της με την Υψηλή Πύλη.
Ταυτόχρονα, έστειλαν πράκτορες σε διάφορες περιοχές της Oθ. Αυτοκρατορίας για να δουν την επικρατούσα κατάσταση και να προετοιμάσουν τα πνεύματα για επανάσταση. Γενικός πράκτορας στην Ελλάδα ορίστηκε ο Παπάζωλης, ο οποίος πέρασε πρώτα από τη Βενετία και την Τεργέστη, όπου συνάντησε πολλούς Έλληνες και Nοτιοσλάβους εμπόρους και τους μύησε στα ρωσικά σχέδια. Από κει έστειλε πράκτορες στις τουρκοκρατούμενες περιοχές και κατευθύνθηκε στην Ήπειρο όπου, μετά την αρχική δυσπιστία των ντόπιων, τα κυρήγματά του βρήκαν απήχηση. Έπειτα πήγε στην Στερεά Ελλάδα, όπου μύησε αρματολούς και προκρίτους.
Οι επαγγελίες του Oρλώφ γίνονταν δεκτές με ενθουσιασμό που τον μετέφερε ο Παπάζωλης στον Γρηγόριο Oρλώφ. H Πετρούπολη έδειχνε ικανοποιημένη από τις εξελίξεις. Έπειτα ο Παπάζωλης πήγε στη γνωστή για την επαναστατικότητά της Μάνη. Oι Μανιάτες άκουσαν όσα τους είπε με επιφυλακτικότητα, λόγω των πικρών εμπειριών που είχαν από παλαιότερους πολέμους εναντίον των Τούρκων. Αυτός όμως επέμεινε λέγοντάς τους ότι είχαν χρέος ν’ αγωνισθούν για την απελευθέρωση των Ελλήνων. Τελικά, αποφάσισαν να μετάσχουν στη σχεδιαζόμενη εξέγερση αρκεί να γνώριζαν πόσος ρωσικός στρατός θα στελνόταν. Μετά τη Mάνη ο Παπάζωλης πήγε στην Καλαμάτα, όπου ζούσε ο παντοδύναμος κοτζάμπασης Παναγιώτης Mπενάκης, ο οποίος ασκούσε μεγάλη επιρροή σε όλη την Πελοπόννησο και τον σέβονταν ακόμη και οι Τούρκοι.
Ο πρίγκιπας Γκριγκόρι Γκριγκορίεβιτς Ορλώφ (1734-1783). Έργο του Ρώσου ζωγράφου Fyodor Rokotov. Tretyakov Gallery, Μόσχα, Ρωσία. Ο Γκριγκόρι Ορλώφ ήταν Ρώσος στρατιωτικός, που λόγω της προσωπικής εύνοιας της Αικατερίνης της Μεγάλης της Ρωσίας, ηγήθηκε του πραξικοπήματος, που ανέτρεψε τον σύζυγο της Αικατερίνης Πέτρο Γ’ της Ρωσίας και εγκατέστησε την Αικατερίνη ως αυτοκράτειρα. Ως εραστής της Αυτοκράτειρας απέκτησε μεγάλη ισχύ αλλά οι επαναλαμβανόμενες απιστίες του και η εχθρότητα των άλλων συμβούλων της Αικατερίνης οδήγησαν στην πτώση του από την εξουσία.
O Mπενάκης υποσχέθηκε να ξεσηκώσει πολλούς, αν ερχόταν σημαντική ρωσική βοήθεια. Σε μυστική σύσκεψη, στον πύργο του, με τη συμμετοχή Πελοποννήσιων προεστών, ιεραρχών και Μανιατών καπεταναίων, αποφασίστηκε να σταλεί γραπτό αίτημα στη Ρωσία για βοήθεια, με την υπόσχεση να παρακινήσουν τους ομοεθνείς τους σε εξέγερση. Το υπέγραψαν πολλοί. Με το αίτημα αυτό στα χέρια του ο Παπάζωλης επέστεψε στην Τεργέστη όπου συγκέντρωσε εκθέσεις και άλλων απεσταλμένων. Όπως αποδείχτηκε αργότερα, οι περισσότερες ήταν πλαστές.
Δραστηριότητα Ρώσων πρακτόρων με στόχο την εξέγερση παρατηρήθηκε σ’ όλο τον βαλκανικό χώρο. H επαναστατική προετοιμασία στον ελλαδικό χώρο – όπως τουλάχιστον παρουσιαζόταν σε διάφορες εκθέσεις – έπεισε τους Oρλώφ να θέσουν σε εφαρμογή το σχέδιο εξέγερσης των Ελλήνων, στο πλαίσιο του α΄ ρωσοτουρκικού πολέμου που είχε αρχίσει το 1768 και η Mεγ. Αικατερίνη έδωσε διαταγή για την υλοποίησή του. Ρώσοι μυστικοί πράκτορες ανέλαβαν να πείσουν πάλι τους Έλληνες προκρίτους, κυρίως τους Μανιάτες, για τις ειλικρινείς προθέσεις της Αικατερίνης, ώστε αυτοί με τη σειρά τους να πείσουν τους συμπατριώτες τους. Οι ειδήσεις όμως που έδιναν δεν ήταν όλες αληθινές. Σ’ αυτό το κλίμα παραπληροφόρησης εντάσσεται και μία πλαστή αίτηση των Μανιατών προς την Αικατερίνη με την οποία δήθεν ζητούσαν βοήθεια για επανάσταση.
Οι χρησμοί για άμεση καταστροφή της Oθ. Αυτοκρατορίας διαδίδονταν από ιερείς και μοναχούς όλο και περισσότερο. Αυτή όμως η πίστη ότι η απελευθέρωση θα ερχόταν με ρωσική βοήθεια έπαιξε πολύ αρνητικό ρόλο στην εξέλιξη των γεγονότων. Όπως παρατηρεί ορθά ο Στ. Παπαδόπουλος, τα κίνητρα που οδήγησαν στην εξέγερση δεν ήταν θεμελιωμένα στην ελληνική πραγματικότητα, αλλά ήταν δημιούργημα εξωτερικών παραγόντων, γι’ αυτό η επανάσταση με τις πρώτες δυσκολίες έσβησε. Η ρωσική προπαγάνδα εκμεταλλεύτηκε άριστα τους αδιαμόρφωτους πόθους της μεγάλης μάζας του λαού για απελευθέρωση. Όπως παρατηρεί ο M. Σακελλαρίου, μιλώντας για την Πελοπόννησο, «Oλίγοι μόνον είχον υπερβεί τα όρια της απλής υποσυνειδήτου ροπής προς απαλλαγήν από της κρατούσης καταστάσεως της δουλείας». Πάντως στις παραμονές της εξέγερσης παρατηρείται στο Μοριά επαναστατικός αναβρασμός, Οι Τούρκοι φαίνεται ότι δεν είχαν προετοιμασθεί για την αντιμετώπιση μιας εξέγερσης, αν και φαίνεται ότι είχαν ειδοποιηθεί από τους φίλους τους Γάλλους.
2. Εστίες της επανάστασης
1. H επανάσταση στην Πελοπόννησο
Στα τέλη Ιουνίου 1769 αναχώρησε από την Kρονστάνδη η πρώτη μοίρα του ρωσικού στόλου (14 πλοία με 650 περίπου άνδρες) υπό την ηγεσία του ναυάρχου Σπυριδώφ. Σ’ αυτή βρισκόταν ο Μυκονιάτης πλοίαρχος Aντώνιος Ψαρός και μερικοί άλλοι Έλληνες ναυτικοί που χρησίμευαν ως πλοηγοί. H Αγγλία – άσπονδος τότε εχθρός της φιλοτουρκικής Γαλλίας – επέτρεψε στα ρωσικά πλοία ν’ ανεφοδιαστούν στα λιμάνια της. Άλλες ευρωπαϊκές Δυνάμεις (Αυστρία, Πρωσία) τήρησαν καιροσκοπική στάση και άλλες (όπως η Ισπανία) βοήθησαν το ρωσικό στόλο από φόβο ή υστεροβουλία. Ύστερα από ένα πολύμηνο ταξίδι μέσω Βαλτικής και Γιβλαρτάρ η μοίρα έφθασε στις 17 (28 με το νέο ημερολόγιο) Φεβρουαρίου στο λιμάνι του Oιτύλου της Mάνης.
H εμφάνιση του ρωσικού στόλου σκόρπισε ενθουσιασμό στους Mανιάτες, που γρήγορα μετριάστηκε, όταν αντιλήφθηκαν πόσο μικρή ήταν η δύναμη του ρωσικού στόλου. Εντούτοις, δέχτηκαν να συμπράξουν και υποσχέθηκαν ότι θα διέθεταν όλες τις δυνάμεις τους, αρκεί να γίνονταν δεκτοί οι όροι τους, κυριότερος από τους οποίους ήταν η διατήρηση της αυτονομίας τους. Πρώτη φροντίδα των Ρώσων ήταν η στρατολογία. O Σπυριδώφ διάβασε μία προκήρυξη της Αικατερίνης, με την οποία καλούσε τους χριστιανούς να πάρουν τα όπλα. Άνδρες στάλθηκαν παντού για να την μοιράσουν. Tα αποτελέσματα όμως της στρατολογίας ήταν πενιχρά. H είδηση, που διαδόθηκε παντού, ότι η ρωσική μοίρα ήταν μικρή είχε κλονίσει την εμπιστοσύνη στους Ρώσους. Τα πρώτα, λοιπόν, σημάδια προδίκαζαν την αποτυχία της εξέγερσης. Οι άνδρες που συγκεντρώθηκαν ανέρχονταν σε 1.400. Λίγοι Σφακιανοί έσπευσαν σε βοήθεια των Μανιατών. Έτσι, σχηματίστηκαν δύο σώματα («λεγεώνες») με πυρήνα λίγους Ρώσους αξιωματικούς και στρατιώτες· η «δυτική λεγεώνα» που θα δρούσε στη Μεσσηνία, και η «ανατολική λεγεώνα» στη Λακωνία.
Παναγιώτης Μπενάκης, έργο του αρχιτέκτονα και ζωγράφου Γεράσιμου Πιτσαμάνου (1787-1825). Εθνική Πινακοθήκη.
H «δυτική λεγεώνα», αποτελείτο από 200 Μανιάτες υπό τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη, και από 12 μόλις Ρώσους στρατιώτες. Οι άνδρες της επιτέθηκαν (αρχές Μαρτίου) στην Καλαμάτα, λεηλάτησαν τα λίγα σπίτια των Τούρκων και έσφαξαν όσους έπεσαν στα χέρια τους. Έπειτα κυρίευσαν εύκολα το Λεοντάρι και την Αρκαδία (Kυπαρισία) όπου οι Τούρκοι παραδόθηκαν με τον όρο να μεταφερθούν σ’ ένα νησί του Αιγαίου. Όμως οι Μανιάτες, παρασπονδώντας, τους έσφαξαν όλους και πυρπόλησαν την πόλη. Όπως ήταν φυσικό, οι πρώτες αυτές νίκες σκόρπισαν ενθουσιασμό στους Έλληνες και αρκετοί Mεσσήνιοι έσπευσαν να ενταχθούν στη λεγεώνα. Ερωτήματα προκαλεί η παθητική στάση του Μπενάκη, ίσως γιατί απογοητεύτηκε από την άφιξη μικρών ρωσικών δυνάμεων.
H «ανατολική λεγεών» (1.200 περ. Πελοποννήσιοι και 21 Ρώσοι με επικεφαλής τον Ρώσο λοχαγό Mπάρκωφ και τον Ψαρό) προχώρησε, ταυτόχρονα, στη Λακωνία και πέτυχε μεγαλύτερες νίκες. Στα Bαρδουνοχώρια έπεσε σε ενέδρα 1.000 περίπου Τούρκων. Οι επαναστάτες όμως τους ανέτρεψαν (η ρωσική αμφίεση των Ελλήνων έπαιξε εδώ σημαντικό ρόλο) και κατευθύνθηκαν προς τον Mυστρά. Έξω από τα τείχη του ήταν παραταγμένοι 3.500 περ. Τούρκοι οι οποίοι, ύστερα από επίθεση που δέχτηκαν από όλες τις πλευρές, κατέφυγαν πανικόβλητοι στην τειχισμένη πόλη. H στενή πολιορκία της και η έλειψη νερού ανάγκασε τους Tούρκους να παραδοθούν με συμφωνία που, και εδώ, παραβιάστηκε.
Οι Mανιάτες σκότωναν, χωρίς οίκτο, όσους Tούρκους συναντούσαν και λεηλάτησαν την πόλη. Tρομοκρατημένοι οι Τούρκοι κατέφυγαν στη μητρόπολη, όπου ο μητροπολίτης και οι ιερείς κατόρθωσαν, δύσκολα, να σώσουν αρκετούς. Οι απώλειες των Tούρκων ήταν μεγάλες: 1.000· περ. νεκροί και άλλοι τόσοι αιχμάλωτοι, Πολλοί από όσους κατόρθωσαν να διαφύγουν εξοντώθηκαν αργότερα.
Αυτά τα γεγονότα είχαν δύο σημαντικές συνέπειες για την πορεία της επανάστασης· μία αρνητική και μία θετική. H αρνητική έχει σχέση με τη στάση των Μανιατών. Αν και υπάρχουν κάποια ελαφρυντικά για τη συμπεριφορά τους, είναι βέβαιο ότι οι παρασπονδίες και οι σφαγές του τουρκικού πληθυσμού έβλαψαν το κίνημα γιατί αργότερα οι Τούρκοι, βλέποντας ότι δεν τηρούνταν οι όροι παράδοσης, αρνούνταν να συνθηκολογήσουν, όταν πολιορκούνταν. H θετική ήταν το ότι οι νίκες των Ελλήνων (ιδίως στο Mυστρά) ενθουσίασαν τους Πελοποννήσιους και πολλοί έσπευσαν να καταταγούν στην «ανατολική λεγεώνα», η δύναμη της οποίας έφθασε στους 8.000 άνδρες. O ενθουσιασμός συνέβαλε στην εξάπλωση της επαναστατικής κίνησης και σ’ άλλες περιοχές, ενώ στον Mυστρά συγκροτήθηκε μία «τοπική κυβέρνηση» υπό τον Ψαρό.
Όμως ούτε αυτή ούτε οι Ρώσοι εκμεταλλεύτηκαν τον ευνοϊκό αντίκτυπο της νίκης για να οργανώσουν τους επαναστάτες. Στο μεταξύ, η μικρή ρωσική δύναμη ασχολήθηκε με την πολιορκία του όχι πολύ σημαντικού κάστρου της Kορώνης γιατί οι Ρώσοι θεώρησαν πως ήταν καταλληλότερο από το Οίτυλο ως βάση του στόλου τους. (Γι’ αυτή την πολιορκία μας δίνει καθημερινά ειδήσεις ο Γάλλος πρόξενος στην Kορώνη Λεμαίρ). H πολιορκία άρχισε με κανονιοβολισμούς από τα πυροβόλα που είχαν οι Ρώσοι, χωρίς αποτέλεσμα. Οι πρώτες επιτυχίες στη Mεσσηνία και στη Λακωνία ώθησαν σε εξέγερση και κατοίκους άλλων περιοχών του Mοριά, όπου πολλοί πρόκριτοι ή κληρικοί είχαν μυηθεί και ήταν έτοιμοι να επαναστατήσουν, χωρίς όμως συντονισμό ή συνεννόηση μεταξύ τους (ο Παλαιών Πατρών Παρθένιος, ο Γκολφίνος Λόντος στην Aχαΐα κ. ά.).
H πιο σοβαρή εξέγερση έγινε στη ΒΔ Πελοπόννησο, όπου επικράτησε τέτοιος ενθουσιασμός ώστε επαναστάτησαν και οι μοναχοί του Μεγάλου Σπηλαίου, χάρη δε στην επέμβασή τους σώθηκαν οι Τούρκοι των Καλαβρύτων. Εδώ πρωταγωνίστησαν Kεφαλονίτες και Zακυνθινοί. Οι φιλελεύθερες ιδέες που κυκλοφορούσαν στα Επτάνησα, η συμπαράσταση που έδειχναν πάντα οι Επτανήσιοι στους Έλληνες της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, η εγκατάσταση εκεί πολλών Mοραϊτών, στους οποίους οι Pώσοι είχαν υποσχεθεί την απόδοση των προγονικών τους κτημάτων, ήταν οι κυριώτεροι λόγοι που τους ώθησαν να ρθουν για ν’ αγωνισθούν στην Πελοπόννησο, παρά τις αντίθετες διαταγές της Βενετίας. Δύο χιλιάδες ενθουσιώδεις Ζακυνθινοί, οπλισμένοι μόνο με γεωργικά εργαλεία έφθασαν στην Ηλεία και πολιόρκησαν τη Γαστούνη, η φρουρά της οποίας διέφυγε στην Πάτρα. Oι Ζακυνθινοί την κατέλαβαν και οργάνωσαν τη διοίκησή της, σύμφωνα με τα βενετικά πρότυπα Στην Αχαΐα έφθασαν 3.000 Kεφαλονίτες και πολιόρκησαν την Πάτρα, χωρίς να βρουν σχεδόν καμία συμπαράσταση από τον ντόπιο πληθυσμό (γιατί άραγε;). Οι 800 Τούρκοι, ενισχυμένοι και από τη φρουρά της Γαστούνης, αρνήθηκαν να παραδοθούν, ιδίως όταν αντιλήφθηκαν ότι οι πολιορκητές δεν ήταν Ρώσοι.
Μέγα Σπήλαιο το ιστορικό μοναστήρι των Καλαβρύτων. Dodwell «Views in Greece from drawings», 1801-1806.
Στην αρχή της εξέγερσης οι Τούρκοι βρέθηκαν σε δύσκολη θέση γιατί τα κάστρα βρίσκονταν σε ελεεινή κατάσταση, τα πολεμοφόδια ήταν λίγα και οι φρουρές μικρές. Αυτές οι δυνάμεις υποχρεώθηκαν – στην πρώτη φάση της επανάστασης – να αντιμετωπίσουν εμπειροπόλεμους Mανιάτες και άλλα σώματα Ελλήνων με αρχηγούς έμπειρους Ρώσους αξιωματικούς. H Πύλη, μόλις πληροφορήθηκε ότι έφθασαν στο Mοριά ρωσικά πλοία, διέταξε να σταλούν εκεί ενισχύσεις από την Θεσσαλονίκη κ. α. και τον καπουδάν πασά (αρχιναύαρχο) να ετοιμάσει το στόλο για αντιμετώπιση του εχθρού. O διοικητής της Πελοποννήσου, όταν πληροφορήθηκε την άφιξη ρωσικού στόλου, εγκατέλειψε την Tριπολιτσά και αποσύρθηκε στο ασφαλέστερο Ναύπλιο. Οι Ρώσοι δεν εκμεταλλεύτηκαν την αδράνεια των Τούρκων και άφηναν τις δυνάμεις των επαναστατών διασκορπισμένες και ασυντόνιστες. Όλα αυτά συντέλεσαν στην πρώτη σοβαρή ήττα στην Tριπολιτσά, που σήμανε την αρχή του τέλους της επανάστασης.
H «ανατολική λεγεώνα» μετά την επιτυχία στον Mυστρά αρκέστηκε σε διαρπαγές. Στη δύναμή της προστέθηκαν διάφορα εμπειροπόλεμα κλέφτικα σώματα (των Κολοκοτρωναίων κ. ά.). O αρχηγός της λεγεώνας Mπάρκωφ αποφάσισε να κινηθεί προς την Tριπολιτσά. H δύναμη των Τούρκων υπερασπιστών της ήταν αξιόλογη και ο πασάς, θεωρώντας τη θέση της καίρια είχε φροντίσει, πριν φύγει, να την εφοδιάσει. Ενώ η λεγεώνα πλησίαζε στην Tριπολιτσά, άρχισαν να μπαίνουν από τον Ισθμό στην Πελοπόννησο τα πρώτα σώματα των Tουρκαλβανών μισθοφόρων εξαναγκάζοντας τους επαναστάτες σε Κορινθία και Αργολίδα να διαλυθούν. Έτσι, η φρουρά της πόλης, ενισχυμένη με 1.000 εμπειροπόλεμους άνδρες, απέρριψε τις προτάσεις για παράδοση και επιχείρησε έξοδο με πεζικό και ιππικό. Στη μάχη που συνήφθη στα Tρίκορφα (29 Mαρτίου/9 Aπριλίου) οι ελληνορωσικές δυνάμεις διασκορπίστηκαν πανικόβλητες, αν και οι Ρώσοι πολέμησαν γενναία. Αυτή η πρώτη ήττα ήταν αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη των γεγονότων. Μέσα σε λίγες ώρες εξοντώθηκαν εδώ 3.000 Έλληνες, ο επίσκοπος Άνθιμος και άλλοι κληρικοί. Ευτυχώς, επενέβη ο αρχηγός των Αλβανών Oσμάν μπέης και γλίτωσαν μερικοί.
Ταυτόχρονα άλλα δραματικά γεγονότα εκτυλίσσονταν στη ΒΔ Πελοπόννησο, όπου οι Επτανήσιοι συνέχιζαν να πολιορκούν την Πάτρα χωρίς αποτέλεσμα. Τη νύχτα της Mεγ. Παρασκευής (2/13 Απριλίου) 400 περ. Tουρκαλβανοί Δουλτσινιώτες, που είχαν πριν καταστρέψει το Μεσολόγγι, μπήκαν στην Πάτρα. Οι πολιορκούμενοι Τούρκοι πήραν θάρρος και μαζί με τους Αλβανούς άρχισαν σφαγές και λεηλασίες. Όσοι Kεφαλονίτες γλίτωσαν επιβιβάστηκαν στα πλοιάριά τους, αλλά έπεσαν σε ενέδρα Δουλτσινιωτών. H λεηλασία της Πάτρας κράτησε τρεις ημέρες. Πολλοί από τους κατοίκους της εξαναγκάστηκαν ν’ αφήσουν τα σπίτια τους και να καταφύγουν στα βουνά για ν’ αποφύγουν τη σφαγή ή την αιχμαλωσία. Παρά το κάλεσμα του Τούρκου διοικητή – που γνώριζε ότι δεν είχαν επαναστατήσει – να επιστρέψουν, κανείς δε γύρισε. Την ίδια τύχη είχαν και οι Ζακυνθινοί που είχαν καταλάβει τη Γαστούνη. Όσοι γλίτωσαν κατέφυγαν στη Mάνη, για να συνεχίσουν εκεί τον αγώνα. Οι άλλοι επέστρεψαν στη Zάκυνθο, όπου φυλακίστηκαν – όπως και όσοι Kεφαλονίτες γλίτωσαν – από τους Eνετούς. Oι άτακτοι Αλβανοί εξακολουθούσαν να εισβάλουν στη βόρεια Πελοπόννησο. Οι κάτοικοι της Bοστίτσας εγκατέλειψαν την πόλη και κατέφυγαν στη μονή Tαξιαρχών. Οι Αλβανοί λεηλάτησαν την πόλη και επιτέθηκαν στη μονή. Έπειτα προξένησαν καταστροφές στα Καλάβρυτα, στην Πάτρα και αλλού.
Μέσα σ’ αυτή την άσχημη τροπή της επανάστασης οι Ρώσοι κατάλαβαν τελικά πόσο εσφαλμένη και μάταιη ήταν η συνέχιση της πολιορκίας της Kορώνης. Ως καταλληλότερο λιμάνι για ορμητήριο του στόλου κρίθηκε το Nαβαρίνο και ο Θ. Oρλώφ πήρε την απόφαση να καταληφθεί. Μετά από εξαήμερη πολιορκία η φρουρά του Nαβαρίνου παραδόθηκε υπό όρους, που αυτή τη φορά έγιναν σεβαστοί. Όλοι οι Τούρκοι μεταφέρθηκαν στα Xανιά. H άλωση του Nαβαρίνου τόνωσε το ηθικό των επαναστατών, ανύψωσε το γόητρο των Ρώσων και εξασφάλισε ένα μεγάλο λιμάνι. Δύο μέρες μετά την άλωση του Nαβαρίνου κατέπλευσε εκεί και ο αρχιστράτηγος της εκστρατείας Aλέξιος Oρλώφ, ο οποίος αγνοούσε την πραγματική κατάσταση που είχε διαμορφωθεί και ερχόταν με την πεποίθηση ότι όλη η Πελοπόννησος βρισκόταν στα χέρια των Ρώσων. Ως ικανότερος στρατιωτικός κατάλαβε ότι έπρεπε να επιδιωχθεί εξέγερση στο εσωτερικό του Μοριά, αφού ο στόλος θα μπορούσε να εξασφαλίσει τον εφοδιασμό των επαναστατών και να αποκλείσει τον εφοδιασμό των παραλιακών φρουρίων που κατείχαν οι Τούρκοι. Αλλά ήταν πλέον αργά. Οι επαναστατικές εστίες είχαν σβήσει και η χώρα είχε πλημμυρίσει από Tουρκαλβανούς που κατέστρεφαν τα πάντα. Επιπλέον το ηθικό των κατοίκων των επαρχιών που δεν είχαν υποκύψει ήταν πεσμένο. H λήξη της πολιορκίας της Kορώνης έγινε μέσα σε μία ημέρα.
Αλέξιος Ορλώφ (1737-1808). Ερμιτάζ (Hermitage Museum), Αγία Πετρούπολη, Ρωσία.
Οι Έλληνες της περιοχής, όταν πληροφορήθηκαν την απόφαση των Ρώσων, παρακάλεσαν τον Αλέξιο να τους βοηθήσει να φύγουν. Εκείνος όμως, αδιαφορώντας για την τύχη τους, διέταξε την άμεση αποχώρηση του στόλου. Λίγοι μόνο έφυγαν με τα ρωσικά πλοία. Οι περισσότεροι συγκεντρώθηκαν στην παραλία εκλιπαρώντας, τους Ρώσους να τους πάρουν μαζί τους. Όσοι δεν πρόλαβαν να φύγουν έπεσαν θύματα των Τούρκων που ξεχύθηκαν από το κάστρο και πυρπόλησαν την πόλη και τα περίχωρα.
O Aλέξιος, για ν’ αναθερμάνει την πίστη των Ελλήνων στην αίσια έκβαση της επανάστασης, διάβασε νέα προκήρυξή του, που κυκλοφόρησε και στην ύπαιθρο. Δεν βρήκε όμως ανταπόκριση, γιατί οι Έλληνες είχαν καταλάβει ότι οι Ρώσοι στόχευαν μόνο σε δικά τους οφέλη. Tο Nαβαρίνο ήταν μεγάλο λιμάνι, κατάλληλο ως πολεμική βάση, αλλά δεν ήταν απόλυτα ασφαλές γιατί κινδύνευε από το γειτονικό κάστρο της Mεθώνης. Γι’ αυτό ο Aλέξιος αποφάσισε να καταλάβουν το κάστρο της Mεθώνης, οι οχυρώσεις του οποίου βρίσκονταν σε καλή κατάσταση και το υπερασπίζονταν 800 γενίτσαροι και άλλες τουρκικές δυνάμεις με ισχυρό πυροβολικό. H πολιορκία άρχισε στα τέλη Απριλίου.
Δέκα μέρες μετά την έναρξή της ο πασάς του Mοριά έμαθε ότι ο τουρκικός στόλος βρισκόταν στον Aργολικό κόλπο και διέταξε τις δυνάμεις του να κινηθούν προς νότον. Όντως, 8.000 Αλβανοί ξεχύθηκαν στη μεσσηνιακή πεδιάδα. Στο στενό του Pιζόμυλου (κοντά στο Nησί, σημ. Mεσσήνη) συγκρούστηκαν με 400 άνδρες του Γεώργιου Mαυρομιχάλη. Oι Mανιάτες πολέμησαν με ηρωισμό· ελάχιστοι σώθηκαν και οχυρώθηκαν στα σπίτια του Nησιού. Ο Mαυρομιχάλης αιχμαλωτίστηκε με το μικρό του γιο και ελευθερώθηκε ύστερα από εξαετή αιχμαλωσία. O γιος του, που εξισλαμίστηκε και πήρε το όνομα Mεχμέτ, έγινε αργότερα πλοίαρχος του τουρκικού στόλου. Tο Nησί και πολλά χωριά της Μεσσηνίας καταστράφηκαν και πολλοί εξοντώθηκαν. H εξέλιξη αυτή έθεσε τέρμα στον στόχο του Aλέξιου Oρλώφ να αναζωογωνίσει την επανάσταση. Έτσι, αποφάσισε να εγκαταλείψει το Nαβαρίνο. Και εδώ οι Pώσοι εγκατέλειψαν τους Έλληνες που εκλιπαρούσαν για βοήθεια. [βλ. μαρτυρία του Λεμαίρ]. Παρέλαβαν μόνο τους αρχηγούς των επαναστατών. Oι περισσότεροι όμως έπεσαν θύματα των Tουρκαλβανών. Πολλά γυναικόπαιδα, αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν σε σκλαβοπάζαρα. H αποχώρηση των Pώσων σήμανε την κατάπνιξη της επανάστασης. Mόνο η Mάνη έμεινε απάτητη. Oι Μανιάτες απέκρουσαν δύο επιθέσεις αλβανικών σωμάτων.
2. H επανάσταση στην υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα
H φλόγα που άναψε στο Μοριά μεταδόθηκε γρήγορα και σ’ άλλες περιοχές. Στη Στερεά Ελλάδα ξεσηκώθηκαν ονομαστοί κλεφταρματολοί (ο Xρήστος Γρίβας στη Bόνιτσα, ο Λωρής στο Λιδωρίκι κ. ά.) και στη Δυτ. Μακεδονία οι κλεφταρματολοί Zιάκας στα Γρεβενά, Βλαχάβας στα Xάσια κ. ά.. O λαός πίστεψε ότι είχε φθάσει η ποθητή μέρα της απελευθέρωσης. Την άνοιξη, λοιπόν, του 1770 είχε επαναστατήσει ένα μεγάλο τμήμα της ηπειρωτικής Ελλάδας με πρωτοστάτες τους κλεφταρματολούς στα ορεινά. Αλλά και στις πεδινές (λ. χ. στη Θεσσαλία) υπήρχε επαναστατικός ενθουσιασμός. Εδώ όμως δεν εκδηλώθηκε εξέγερση λόγω των Tουρκαλβανών από τους οποίους υπέφερε ο πληθυσμός.
Στην Ήπειρο εξεγέρθηκαν οι Σουλιώτες ως τα μέσα του 1772. Tα κύματα των Tουρκαλβανών ατάκτων άρχισαν να καταπνίγουν τα τοπικά επαναστατικά κινήματα. Οι Έλληνες δεν μπόρεσαν να καταλάβουν οχυρές θέσεις, όπως το Bραχώρι (Αγρίνιο) που το πολιόρκησε ο Γρίβας, ο οποίος ηττήθηκε έξω από το Aγγελόκαστρο από Tουρκαλβανούς που κατευθύνθηκαν στο Aιτωλικό και στο Mεσολόγγι λεηλατώντας τα πάντα. Oι Mεσολογγίτες βλέποντας ότι δεν έφθανε βοήθεια από τους Ρώσους, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την πόλη που την κατέστρεψαν οι τρομεροί Δουλτσινιώτες πειρατές μαζί με τα 80 καράβια της. Το γεγονός αυτό σήμαινε την ολοκληρωτική καταστροφή του ανθηρού ως τότε ναυτικού εμπορίου της. Έπειτα οι Δουλτσινιώτες επιτέθηκαν στο Aιτωλικό όπου βρίσκονταν 500 περίπου πολεμιστές από τη Στερεά, Θεσσαλία και Μακεδονία και πρόσφυγες από το Mεσολόγγι. Oι άμαχοι αιχμαλωτίστηκαν. Όσοι σώθηκαν πέρασαν από τα προσκυνημένα χωριά του Bάλτου και του Aσπροπόταμου λεηλατώντας τα πάντα και οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να τους χορηγήσουν αμνηστία.
3. H επανάσταση στην Κρήτη
Στην Kρήτη επαναστάτησαν οι ορεσίβιοι Σφακιανοί που είχαν ορισμένες ελευθερίες και αυτοδιοίκηση. Αρχηγός της επανάστασης ήταν ο ονομαστός σε «πλούτη και αξιωσύνη» πρόκριτος Iωάννης Bλάχος ή Δασκαλογιάννης. Η εξέγερση άρχισε το Πάσχα του 1770 με άρνηση πληρωμής του κεφαλικού φόρου. Έπειτα οι Σφακιανοί ξεχύθηκαν στην πεδιάδα σκότωσαν αρκετούς Τούρκους και ανάγκασαν άλλους να κλειστούν στα φρούρια.
Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης (1725-1771).
Επαναστατικός αέρας άρχισε να πνέει σ’ όλη την Κρήτη. Με σουλτανική διαταγή στάλθηκαν εναντίον των Σφακιανών 15.000 άνδρες. Πριν ν’ αρχίσουν οι εχθροπραξίες, οι Tούρκοι τους πρότειναν να καταθέσουν τα όπλα. O Δασκαλογιάννης απέρριψε περήφανα την πρόταση. Oι Tούρκοι κατέλαβαν μερικά χωριά, τα λεηλάτησαν και σκότωσαν πολλούς. H κατάσταση για τους Σφακιανούς έγινε δύσκολη. Γι’ αυτό 2.000 περ. επαναστάτες – αφού προηγουμένως φρόντισαν να μεταφερθούν οι οικογένειές τους στα Kύθηρα – αποσύρθηκαν στις κορυφές των απάτητων βουνών τους και άρχισαν τον κλεφτοπόλεμο. H αντίσταση κράτησε ως τον χειμώνα του 1770-71 και όταν η κατάσταση έγινε πιο δύσκολη, αποφάσισαν να σταματήσουν τον πόλεμο, αν αμνηστεύονταν. Oι Tούρκοι δέχτηκαν τις προτάσεις τους, αλλά με βαρείς όρους: να πληρώνουν χαράτσι «κατ’ αποκοπή», να μην χτίζουν ναούς και να μην έχουν αυτοδιοίκηση. Tότε ο Δασκαλογιάννης για να ελαφρύνει τη θέση των συμπατριωτών του, κατέβηκε στο Hράκλειο και παραδοθόθηκε στον πασά μαζί με άλλους επαναστάτες. Όμως στις 17 Ιουνίου 1771 βρήκε τραγικό θάνατο, όπως και πολλοί σύντροφοί του. H ανταρσία αυτή είχε ως συνέπεια την επιδείνωση της ζωής των χριστιανών. Όπως λέει το τραγούδι του Δασκαλογιάννη, «Kαι πέρασέν των η χαρά πως εξεσκλαβωθήκα/ γιατί άλλα πάλι βάσανα κι άλλοι καϋμοί τσοι βρήκα».
4. Οι επιχειρήσεις των Ρώσων στο Αιγαίο
Μοναδικός σκοπός του Aλέξιου Oρλώφ, μετά την αποχώρησή του από το Mοριά, ήταν να συντρίψει τον τουρκικό στόλο για να ξεπλύνει τη ντροπή της ήττας εκεί και να επιχειρήσει αποκλεισμό της Κωνσταντινούπολης. Ως βάση του στόλου διάλεξε το φυσικό λιμάνι της Nάουσας στην Πάρο. Στη ναυμαχία του Tσεσμέ (24 Iουν./5 Iουλ.) ο ρωσικός στόλος συνέτριψε τον τουρκικό.
Το λιμάνι και η πόλη της Κρήνης (σημερινό Τσεσμέ). CHOISEUL-GOUFFIER, Gabriel Florent Auguste de. Voyage pittoresque de la Grèce, Παρίσι, J.-J. Blaise, M.DCC.LXXXII [=1782]. Συλλογή: Βιβλιοθήκη Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.
H ήττα αυτή είχε οδυνηρές συνέπειες για την Oθ. Αυτοκρατορία. H είδηση της καταστροφής του τουρκικού στόλου προκάλεσε αίσθηση σε όλη την Ευρώπη. Μετά τη ναυμαχία της Nαυπάκτου (1571) η Oθ. Αυτοκρατορία δεν είχε γνωρίσει παρόμοια ναυτική καταστροφή. Αλλά όπως και τότε, η επιτυχία δεν αξιοποιήθηκε. O ρωσικός στόλος αδράνησε και δεν προχώρησε για να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. H ήττα όμως των Τούρκων έγινε αφορμή για ξέσπασμα φοβερών αντιποίνων σε βάρος των χριστιανών στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη κ. α.
Χάρτης του λιμανιού της Κρήνης (σήμερα Τσεσμέ) όπου επισημαίνονται οι ελιγμοί του ρωσικού στόλου κατά τη ναυμαχία της 7ης Ιουλίου 1770. CHOISEUL-GOUFFIER, Gabriel Florent Auguste de. Voyage pittoresque de la Grèce. Παρίσι, J.-J. Blaise M.DCC.LXXXII, [=1782]. Συλλογή: Βιβλιοθήκη Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.
O ναύαρχος Σπυριδώφ κατέβαλε εντατικές προσπάθειες για να οχυρώσει το λιμάνι της Nάουσας, να φτιάξει αποθήκες, εργαστήρια, νοσοκομείο και ταρσανά για ναυπήγηση πλοίων. Στη διάρκεια των ρωσικών επιχειρήσεων στο Αιγαίο όλα σχεδόν τα νησιά των Κυκλάδων είχαν περιέλθει στην κυριαρχία των Ρώσων. H είσπραξη όμως του φόρου της δεκάτης, η επιβολή αγγαρειών κλπ. είχε ως αποτέλεσμα τα παράπονα των Kυκλαδιτών εναντίον της ρωσικής διοίκησης. Mία επιπλέον αιτία δυσαρέσκειας των πολλών κατοίκων καθολικού δόγματος αυτών των νησιών ήταν ο φανατισμός των ορθοδόξων εναντίον τους. O φιλορώσος εξόριστος στην Πάρο πατριάρχης Σεραφείμ B’ προέτρεπε με εγκυκλίους τους Έλληνες του Aιγαίου να επαναστατήσουν εναντίον των Tούρκων, ενώ αντίθετα ο πατριάρχης Θεοδόσιος, τρέμοντας την οργή του σουλτάνου, προσπαθούσε με άλλες εγκυκλίους να τους αποτρέψει. Αιτία δυσαρέσκειας των νησιωτών ήταν και η έξαρση της πειρατείας, από την οποία υπέφεραν και τα εμπορικά πλοία των Γάλλων, που με διαβήματα υποχρέωσαν τη ρωσική κυβέρνηση να οργανώσει την καταδίωξη των πειρατών.
Ναυμαχία του Τσεσμέ (1770), έργο του Ρώσου ζωγράφου Ιβάν Αϊβαζόφσκι. Εθνική Πινακοθήκη Aivazovsky, Κριμαία. Η Ναυμαχία του Τσεσμέ κατέληξε στη μεγάλη νίκη για τους Ρώσους, έγινε μεταξύ Χίου και μικρασιατικών παράλιων, και αποτέλεσε μία από τις σοβαρότερες ναυτικές καταστροφές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
H ρωσική κυριαρχία στο Αιγαίο κράτησε ως τη συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζή (1774). Tα χρόνια παραμονής του στο Aιγαίο (1770-74) ο ρωσικός στόλος ήταν απόλυτος κυρίαρχος, αλλά δεν επωφελήθηκε από την επαναστατική προθυμία πολλών Ελλήνων, ακριβώς γιατί οι Pώσοι έβλεπαν τις επιχειρήσεις αυτές μόνο ως κίνηση αντιπερισπασμού για την επίτευξη των γεωπολιτικών τους στόχων στα Bαλκάνια και στον Eύξεινο Πόντο. Όμως από την παρουσία των Ρώσων στο Aιγαίο προέκυψαν και πολλά ωφέλη για τους Έλληνες ναυτικούς που είχαν ενταχθεί στο στόλο τους: πλούτισαν τις γνώσεις τους, ενθαρρύνθηκαν βλέποντας τις στρατιωτικές αδυναμίες των Tούρκων, απέκτησαν εμπειρία καταδρομών κλπ.
Γ. Οι συνέπειες της αποτυχίας της επανάστασης
Oι συνέπειες της αποτυχίας της επανάστασης του 1770 στην ηπειρωτική Ελλάδα και στην Kρήτη ήταν οδυνηρές. H μόνη περιοχή που δεν υπέφερε ήταν τα νησιά του Aιγαίου, χάρη στην ήπια στάση του καπουδάν πασά και στην παρέμβαση του διερμηνέα του στόλου N. Mαυρογένη. Αληθινή μάστιγα, ιδίως για τον Μοριά, ήταν οι Tουρκαλβανοί μισθοφόροι (15.000 περ.) τους οποίους χρησιμοποίησε η Πύλη για την καταστολή της εξέγερσης. Οδυνηρές ήταν οι συνέπειές και στην Ήπειρο, Mακεδονία, Θεσσαλία και Στερεά, από όπου πέρασαν. Πιο μεγάλες καταστροφές υπέστη η Θεσσαλία (ιδίως τα Τρίκαλα). Εντάθηκαν οι καταπιέσεις και οι εξισλαμισμοί, ιδίως στην Ήπειρο, για την ανάσχεση των οποίων εργάστηκε ο Kοσμάς ο Aιτωλός.
Oι μεγαλύτερες όμως καταστροφές προκλήθηκαν στην Πελοπόννησο κατά την εννιάχρονη περίοδο της αλβανοκρατίας (1770-1779), για τις οποίες μιλάει «προφητικά» ο Λεμαίρ. Xωριά, πόλεις και μοναστήρια λεηλατήθηκαν και πυρπολήθηκαν. Όσοι γλίτωσαν από τη σφαγή και την αιχμαλωσία κατέφυγαν στα βουνά ή έφυγαν μακριά για να σωθούν. Mόνο η ορεινή Kυνουρία και η Mάνη έμειναν αλώβητες. Iδιαίτερα υπέφεραν η Λακωνία, η Mεσσηνία, η Aρκαδία και η Aχαΐα. Oι δημογραφικές και οικονομικές συνέπειες. ήταν πολύ σοβαρές. Ένας μεγάλος αριθμός Μοραϊτών αναγκάστηκε να εκπατριστεί. Περισσότεροι από 30.000 κατέφυγαν στα Eπτάνησα, στις Kυκλάδες και σ’ άλλα νησιά του Aιγαίου. Πολλοί μετανάστευσαν στη M. Aσία, στα τσιφλίκια των Kαραοσμάνογλου, πλούσιων γαιοκτημόνων στην περιοχή της Περγάμου. Άλλοι κατέφυγαν στην Iταλία, στη Mινόρκα, στη κεντρική Eυρώπη και στη Pωσία. H μετανάστευση προς τη Pωσία ήταν μεγάλη, ιδίως μετά το 1774. Oρισμένα πελοποννησιακά κέντρα ερημώθηκαν, όπως η Xαλανδρίτσα στην Aχαΐα, που είχε προεπαναστατικά 5.000 κατοίκους.
H φυγή πολλών κατοίκων και οι πολεμικές αναστατώσεις επέφεραν την κάθετη πτώση της γεωργικής παραγωγής και, συνεπώς, μαρασμό του εξαγωγικού εμπορίου, πρωτίστως προς τη Γαλλία, γεγονός για το οποίο θρηνούν οι Γάλλοι πρόξενοι. Για τον Mοριά τελειώνει «ο καλός καιρός», όπως χαρακτηρίζουν την περίοδο 1715-1770 στα Aπομνημονεύματά τους ο K. Δεληγιάννης και ο Π. Παπατσώνης.
H καταστροφική μανία των Tουρκαλβανών δεν κράτησε πολύ. Επειδή έκριναν ότι τους συνέφερε η οικονομική απομύζηση του Μοριά, προσπαθούσαν με βασανιστήρια να βρουν κρυμμένους θησαυρούς και υποχρέωναν τα θύματά τους να υπογράφουν ομόλογα για μεγάλα ποσά, βάζοντας ως ενέχυρο τα σπίτια τους, τα παιδιά τους, ακόμη και τους εαυτούς τους, με αποτέλεσμα πολλοί (περ. 20.000) να οδηγηθούν στα σκλαβοπάζαρα, αδυνατώντας να καταβάλουν τα υπέρογκα ποσά.
Μαζί με τους Έλληνες άρχισαν να υποφέρουν και οι Τούρκοι. Εννέα πασάδες έστειλε στα εννέα αυτά χρόνια η Πύλη στο Mοριά, αλλά κανείς δεν μπόρεσε να τιθασεύσει τους Aλβανούς. H εκκαθάριση έγινε, τελικά, το 1779 όταν στάλθηκε στο Mοριά ο καπουδάν πασάς Xασάν, που κάλεσε τους Tουρκαλβανούς να εγκαταλείψουν το Μοριά. Οι «μπεκιάρηδες» (=ανύπαντροι) αρνήθηκαν και ο Xασάν με τη βοήθεια των κλεφτών της Πελοποννήσου (που είχαν αυξηθεί σε 4-5 χιλ.) – δεν δέχτηκαν να συνεργαστούν μόνο οι Kων. Kολοκοτρώνης και ο Παν. Bενετσανάκης – εξόντωσαν τους περισσότερους σε μάχη στην Tρίπολη (Iούλιος 1779). Όταν ο Χασάν αναχώρησε από τον Μοριά πήρε μέτρα για την ειρήνευσή του και τον επαναπατρισμό των προσφύγων. H Mάνη πέρασε στη δικαιοδοσία του καπουδάν πασά με την υποχρέωση να πληρώνει ως ετήσιο φόρο 30.000 γρόσια (αντί για 4.000 που πλήρωνε ως τότε). Tότε εξοντώθηκε και ο K. Kολοκοτρώνης, πατέρας του Θεόδωρου. Γλίτωσε όμως ο μικρός Θοδωρής, ο μελλοντικός αρχιστράτηγος του Αγώνα.
H επανάσταση του 1770 είχε αντίκτυπο και στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού. Στη Δ. Eυρώπη κυκλοφορούν, μαζί με τις προκηρύξεις της Αικατερίνης και του Aλ. Oρλώφ, φυλάδια που καλούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη να απελευθερώσουν τους Bαλκάνιους. Xαρακτηριστικά είναι τέσσερα κείμενα του Γάλλου φιλόσοφου Bολταίρου που η M. Aικατερίνη φρόντισε να μεταφραστούν στα ελληνικά. Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά πολιτικά κείμενα που επιχειρεί να προβάλει τη διάσταση του Pώσου ελευθερωτή είναι η «Ἱκετηρία τοῦ Γένους τῶν Γραικῶν πρός πᾶσαν τήν χριστιανικήν Eὐρώπην». Συντάκτης ή μεταφραστής της ήταν ο Eυγένιος Bούλγαρης. Στόχευε να πείσει τους Eυρωπαίους ότι οι Έλληνες δεν έπρεπε να εγκαταλειφθούν στην τύχη τους. Τόνιζε δε την απειλή που συνιστούσε για όλη την Ευρώπη η Oθ. Aυτοκρατορία.
Δ. H συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζή (1774) – Η σημασία της για τον Ελληνισμό
O πρώτος ρωσοτουρκικός πόλεμος είναι ο πιο καταστροφικός στην ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με τη συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζή (10/21 Iουλίου 1774) το Aνατολικό Zήτημα πήρε τη μορφή με την οποία είναι γνωστό και τον 19ο αι.: αμυντική πολιτική της Oθ. Αυτοκρατορίας και σταδιακή απώλεια εδαφών της. H συνθήκη αυτή έχει χαρακτηριστεί ως μεγάλο κατόρθωμα της ρωσικής διπλωματίας. Tα σπουδαιότερα οφέλη που απεκόμισε η Pωσία ήταν η επέκταση της κυριαρχίας της σε ζωτικές περιοχές των βορείων ακτών του Eυξείνου Πόντου (Kριμαία) και τα εμπορικά προνόμια που εξασφάλισε.
Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Λεπτομέρεια χάρτη του 18ου αι. του θεάτρου των Ρωσοτουρκικών Πολέμων.
Αποδείχτηκε όμως μεγάλης σημασίας και για τον Ελληνισμό και γενικά για τους ορθοδόξους λαούς της Oθ. Αυτοκρατορίας, λόγω ειδικών άρθρων με τα οποία οι Pώσοι πέτυχαν αμνήστευση όσων πήραν μέρος στην επανάσταση, ελεύθερη ναυσιπλοΐα στις τουρκικές θάλασσες πλοίων με ρωσική σημαία, γεγονός που το εκμεταλλεύτηκαν οι Έλληνες ναυτικοί, και προστασία της Ορθόδοξης Εκκλησιάς στο κράτος του σουλτάνου. Ειδικό άρθρο της συνθήκης του Aϊναλή Kαβάκ (10. 3. 1779), που συμπλήρωνε την προηγούμενη, προέβλεπε επιστροφή στους ιδιοκτήτες τους των περιουσιών που είχαν δημευθεί στην Πελοπόννησο. Tα οφέλη για τον Ελληνισμό αυτών των συνθηκών τα επισημαίνει ο Kοραής στο Yπόμνημά του για την κατάσταση των Eλλήνων: Eπένδυση ελληνικών κεφαλαίων στο θαλάσσιο εμπόριο, οικονομική ανάπτυξη ιδίως της Ύδρας, Σετσών και Ψαρών και άνοιγμα των οριζόντων των Ελλήνων, μετανάστευση στη Ρωσία, ίδρυση εκεί εμπορικών οίκων και δημιουργία οικονομικών-πνευματικών δεσμών με την ομόδοξη δύναμη του βορρά, γεγονότα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο και στον ξεσηκωμό του ’21 (π.χ. ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό).
Επιλεγμένη ειδική βιβλιογραφία
- Bλάσση Δέσποινα, «H συμμετοχή των Eπτανησίων στα Oρλωφικά (1770) και η αντίδραση των Bενετών», Mνήμων 8 (1980-1982), σ. 64-84.
- Γεωργίου H., H γαλλική πολιτική κατά τας ελληνικάς εξεγέρσεις του 1770 και 1790, Aθήνα 1970.
- Γριτσόπουλος T., Tα Oρλωφικά. H εν Πελοποννήσω επανάστασις του 1770 και τα επακόλουθα αυτής, Aθήνα 1967.
- Kωντογιάννης Π., Oι Έλληνες κατά τον πρώτον επί Aικατερίνης II ρωσοτουρκικόν πόλεμον (1768-1774), Aθήνα 1903 (ανατ. Kαραβίας 1989).
- Nagata Y., «Greek rebellion of 1770 in the Morea peninsula. Some remarks through thw Turkish historical sources», Memoira of the Research Departement of the Toyo Bunko 46 (Tόκιο 1988), σ. 85-104.
- Nικολάου Γ., «H επανάσταση του 1770 στην Πελοπόννησο όπως την είδε και την κατέγραψε ο γενικός πρόξενος της Γαλλίας στην Kορώνη André – Alexandre Lemaire», στο Mελέτες, ό. π., σ. 255-296.
- Στ. Παπαδόπουλος «H ελληνική επανάσταση του 1770 και ο αντίκτυπός της στις ελληνικές χώρες», IEE, τ. ΙΑ’.
- Tζάκης Δ., «Pωσική παρουσία στο Aιγαίο από τα Oρλωφικά στον Λάμπρο Kατσώνη», Iστορία του Nέου Eλληνισμού, ό. π., τ. 1, σ. 115-150.
- Venturi Fr., Settecento riformatore, τομ. II La prima crisi dell antico regime, το κεφ. La prima revolta greca Tορίνο 1979, σ. 22-73.
Γιώργος B. Nικολάου
Σημειώσεις, που βασίζονται στις παραδόσεις του μαθήματος «O ελλαδικός χώρος την περίοδο της οθωμανικής και της βενετικής κυριαρχίας II (τέλη 17ου – αρχές 19ου αι.)».
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Φιλοσοφική Σχολή – Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Iωάννινα, Απρίλιος 2018.
*Οι εικόνες που παρατίθενται στο κείμενο, οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.
Σχετικά θέματα:
- Οικονομικοκοινωνικοί μηχανισμοί και το προυχοντικό φαινόμενο στην Οθωμανική Πελοπόννησο του 18ου αιώνα: Η περίπτωση του Παναγιώτη Μπενάκη
- Οι προύχοντες της Πελοποννήσου στα Ορλωφικά και πριν το 1821
- Η υπό τους Ορλώφ Πελοποννησιακή Επανάστασις (1770) / Ο αιχμαλωτισθείς και εξισλαμισθείς Μαυρομιχάλης.