Το Μεσαιωνικό Κάστρο του [Παλαιού] Λυγουριού

Το Μεσαιωνικό Κάστρο του [Παλαιού] Λυγουριού – Με αφορμή τα 559 χρόνια από την πρώτη τουρκική  κατάκτησή του | Αντώνης Ξυπολιάς

Πενιχρές και μάλλον σιωπηλές, είναι οι ιστορικές πηγές για το κάστρο του παλαιού Λυγουριού, που έχει κτιστεί σε ένα χαμηλό πέτρινο ύψωμα, στους ανατολικούς πρόποδες του Αραχναίου όρους και σήμερα είναι ένα απέραντο ερείπιο.

Οι ελάχιστες ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι το ύψωμα κατοικήθηκε ήδη από την Μυκηναϊκή εποχή και οχυρώθηκε κατά την βυζαντινή περίοδο, όπου ιδιαίτερα τον 9^ο-11^ο αιώνα το Κράτος προσπάθησε να δημιουργήσει ασφαλείς συνθήκες στην ύπαιθρο με δίκτυα οχυρώσεων, που αποτελούσαν χώρους καταφύγια και συγκέντρωσης πληθυσμού, σε περίπτωση κινδύνου.

Με την ολοκλήρωση της πρώτης χιλιετηρίδας οι πειρατικές επιδρομές είχαν ερημώσει τις ακτές του Σαρωνικού, αλλά και εισχωρούσαν βαθειά στην ενδοχώρα, ο Ακαδημαϊκός Δ. Καμπούρογλου γράφει ότι το 896 οι Σαρακηνοί πειρατές κυρίευσαν το κάστρο του Λυγουριού, αφού κατέστρεψαν τα παράλια της Επιδαύρου.

Φαίνεται ότι η απειλή από τις ακτές ήταν μεγάλη και συνεχής και  σήμερα εντοπίζονται κατάλοιπα από μεσαιωνικές οχυρώσεις και παρατηρητήρια σε υψώματα της περιοχής, που έλεγχαν τα περάσματα από τις ακτές προς την ενδοχώρα  και κατά ομάδες ήταν σε οπτική μεταξύ τους επαφή, με δυνατότητα μετάδοσης μηνυμάτων στο κάστρο.

Πρόκειται για ακατάγραφα απομεινάρια υποδομών που ανήκαν στην αμυντική οργάνωση του κάστρου  του Λυγουριού, τα δύσκολα εκείνα χρόνια της ανασφάλειας.  Στην επιφανειακή έρευνα της γύρω από το κάστρο περιοχή εντοπίστηκαν και άλλα στοιχεία που ήταν τότε σε χρήση των κατοίκων, όπως απομεινάρια από δεξαμενές, αγωγούς  ύδρευσης, θεμέλια κτισμάτων, αλλά και πιθάρια/κρύπτες  χωμένα στην γη για αποθήκευση αγαθών, που γενικά επαληθεύονται την μεσοβυζαντινή περίοδο κλπ.

Άποψη ΒΑ κάστρου. Απομεινάρια υποδομών που ανήκαν στην αμυντική οργάνωση του κάστρου του Λυγουριού.

Το ψηλότερο σωζόμενο τείχος στη Βόρεια μεριά. Φωτογραφία: Σάκης Λεμονάκης.

Την μεσοβυζαντινή επίσης περίοδο αποδεικνύεται γενικά και ένα ιδιαίτερο λατρευτικό περιβάλλον με κοινοβιακές μοναστικές κοινότητες, μεμονωμένα μοναστήρια χαμηλότερα από τους οχυρωμένους οικισμούς και σπηλαιώδη παρεκκλήσια  ψηλότερα, κάτι που επαληθεύεται και στην περίπτωση του μεσαιωνικού Λυγουριού, αλλά και σε Λακωνία, Σικελία κλπ.

Κάτω επίσης από τα βόρεια τείχη του κάστρου είναι φανερή η λάξευση και η τεχνική παρέμβαση σε ένα μεγάλο βράχο. Είναι πολύ πιθανό να είχε χρησιμοποιηθεί  σαν βάση λιθοβόλου πολιορκητικής μηχανής, του τριμπουτσέτου, ενός σύγχρονου τότε όπλου που κατά το Χρονικό του Μορέως χρησιμοποίησαν οι Φράγκοι σταυροφόροι το 13ον αι. Ο χώρος έχει διαμορφωθεί για την ανάπτυξη του άξονα ρίψης, ενώ ο σκληρός βράχος φέρει έντονα ρήγματα από έντονα βίαιες δυναμικές δονήσεις που έχει υποστεί.

Η Περίοδος της Φραγκοκρατίας

Την περίοδο αυτή  εννέα από τα ισχυρότερα κάστρα της  Κορινθίας συγκρότησαν την Καστελλανία της Κορίνθου. Μια διοικητική περιφέρεια που περιελάμβανε και τρία αργολικά κάστρα, που ακολούθησαν την ιστορική  της πορεία τον 13-15^ο αιώνα. Στον πίνακα του 1364 τα κάστρα της Καστελλανίας Κορίνθου ήταν του Ακροκορίνθου, Βασιλικών [Σικυώνας], Αγίου Βασιλείου, Αγιονορίου, Αγγελόκαστρου, Νεμέας και τα τρία αργολικά – κάστρα – Πιάδας, Καζάρμας [Ξεροκαστελλίου] και του Λυγουριού.

Από τον πίνακα αυτό και όπως περιγράφουν ιστορικές μελέτες [Rodd, Finlay, Longnon] το κάστρο του Λυγουριού ήταν το νοτιότερο μεθοριακό της Καστελλανίας Κορίνθου.  Σε ένα δε έγγραφο του 1365, ο διοικητής του κάστρου του Λυγουριού Michali Pandea συγκέντρωνε εκεί τους έγγειους φόρους της περιοχής, αλλά και από τα κάστρα της Πιάδας και του Αγγελόκαστρου. Κάτι που βεβαιώνει ότι το κάστρο Λυγουριού εκτός από επιχειρησιακό ήταν και διαχειριστικό κέντρο στο νότιο διαμέρισμα της Καστελλανίας.

Το Όνομα

Στον πίνακα των κάστρων της Καστελλανίας το 1364, το κάστρο του Λυγουριού εμφανίζεται ως castro Ligorio. Το ίδιο μαρτυρείται και το 1365, στα φορολογικά κατάστιχα των κύριων κάστρων της Κορινθίας. Πουθενά, σε κανένα έγγραφο του 1365 δεν γίνεται μνεία του τοπωνύμιου Ligοurio, [όπως έχει αναφερθεί σε άρθρα τον 21^ο αι].

Το όνομα Ligorio μαρτυρείται τέσσερες αιώνες νωρίτερα στην Ιταλία, συγκεκριμένα σε έγγραφο του 957 στην περιοχή της Νάπολης «Johannes atrianence figlius Ligori», και η προέλευσή του έχει απασχολήσει και εκεί τους ερευνητές. Έχουν κατατεθεί διάφορες εκδοχές, όπως ότι προέρχεται από τους αρχαίους Λιγούριους, ή και τους Ρωμαίους, από παραφθορά ονόματος ενός στρατηγού  του Καίσαρα – που αναφέρεται σε ρήση του Κικέρωνα το 46 π.Χ., αλλά και σε επιγραφή του 1ου αι. π.Χ μαζί με ελληνικά ονόματα που σώζεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Βαλένθια. Ωστόσο ιστορικοί και σύγχρονοι γλωσσολόγοι βεβαιώνουν ότι το όνομα έχει την προέλευσή του από το Βυζάντιο και διαδόθηκε στην Ιταλία τα χρόνια των εικονομαχιών. Σχετικά ο σύγχρονος γλωσσολόγος καθηγητής Αρχαίων Ελληνικών και Σανσκριτικών στο Παν. Βελιγραδίου Orsat Ligorio, σε ευγενική του επιστολή  το 2017 μου έγραφε: «Το όνομα Ligorio είναι βυζαντινό και έφθασε στην Νότιο Ιταλία τον 10^ο αιώνα». Σε ένα έγγραφο της 26 Ιουνίου 1033 αναφέρεται και στην Ιταλία  το castro Ligorio, ίδια όπως μαρτυρείται  και το κάστρο του Λυγουριού, τέσσερες αιώνες αργότερα.

Η Καθολική εκκλησία τιμούσε από τον 11^ο αι. και τον Άγιο/San Ligorio που είχε με βάση την ιταλική βιβλιογραφία καταγωγή από την Ελλάδα. Μαρτύρησε για την πίστη του και η κάρα του υπήρχε στην μονή του αγίου Λορέντζο της Βενετίας και εορταζόταν την 13 Σεπτεμβρίου [και μέχρι το 1791, όταν αντικαταστάθηκε στο καθολικό εορτολόγιο].

Η περίοδος των Ανδεγαυών και Φιορεντίνων

Τον 13-14^ο αιώνα το όνομα Ligorio εξαπλώθηκε στην Ισπανία [ως Lihori] και την ίδια περίοδο εμφανίζεται και στην Πελοπόννησο. Στα αρχεία των Ανδεγαυών της Νάπολης  και σε παλιά ιταλικά βιβλία σώζονται  διαταγές μετάθεσης αξιωματούχων τους «στον πόλεμο της Ελλάδος» όπως γράφουν [έγγραφο του 1269]. Κάποιοι από αυτούς είχαν το όνομα Ligorio. Άλλες επίσης διαταγές αναφέρονται στην απαίτηση όρκου υποτέλειας από τους διοικητές των κάστρων της Κορινθίας, αλλά και αντικατάστασή τους  στην συνέχεια με Ιταλούς αυλικούς κατόπιν  διαταγής του Ανδεγαυού «ρήγα», όπως αναφέρει το Χρονικό του Μορέως.

Εκτός από στρατιωτικούς εμφανίζονται και διοικητικοί εκπρόσωποι των Ανδεγαυών στο πριγκιπάτο της Αχαΐας, – στο οποίο ανήκε και η Καστελλανία Κορίνθου με τα κάστρα της – με το όνομα Ligorio. Σε ένα φθαρμένο έγγραφο με ημερομηνία 19 Ιουνίου 1321 και ο Ιταλός κυβερνήτης του πριγκιπάτου στο της Αχαΐας, – είχε αυτό το όνομα όπως και επόμενος το 1332, όπως αναφέρει σχετική βιβλιογραφία.

Το όνομα πέρασε σταδιακά και στον ελληνικό πληθυσμό σαν όνομα, αλλά και ως τοπωνύμιο. Σε έγγραφο της 18 Ιουλίου 1338 αναφέρονται  με το όνομα Ligorio Έλληνες καλλιεργητές  στην βαρονία της Καλαμάτας και είκοσι έξη  χρόνια μετά το ίδιο όνομα  μαρτυρείται και ως τοπωνύμιο το κάστρο του Λυγουριού [castro di Ligorio]. Εμφανίζεται έτσι στα μέσα του 14^ου αι. σε δύο διαφορετικούς τόπους της Πελοποννήσου ένα όνομα και ένα  ίδιο  τοπωνύμιο, που πρέπει να είχαν κοινή την ρίζα προέλευσης.

Είναι η πρώτη γνωστή μαρτυρία του Λυγουριού, το οποίο ήταν – με βάση τις πηγές – το νοτιότερο και ένα από τα εννέα ισχυρά κάστρα της Καστελλανίας τον 13^ο αιώνα, κύριο διαχειριστικό κέντρο, αλλά και γεωγραφικά ορίζεται στα άκρα της επικράτειας της λατινικής μητρόπολης Κορίνθου, που ιδρύθηκε αμέσως μετά την φράγκικη  επικράτηση. Σε ένα όμως  έγγραφο του πάπα Ιννοκέντιου Γ’ την 11 Ιουνίου 1212 αναφέρει τα δέκα τρία χωριά στα όρια της λατινικής μητρόπολης Κορίνθου που σήμερα [εκτός από δύο] είναι άγνωστα. Κάτι που εικάζει ότι ένα από τα υπόλοιπα είναι πιθανόν να ήταν το όνομα του Λυγουριού, πριν την επικυριαρχία των Ανδεγαυών στην Πελοπόννησο.

Το όνομα Ligorio εμφανίζεται την περίοδο 14-16^ο αι. και σε Κρήτη, Αθήνα Νίσυρο κλπ.  ιδιαίτερα σε τόπους όπου υπήρχε εγκατάσταση λατίνων οικογενειών, ενώ και η αρχαία Κύθηρος στην Παιανία κοντά στον πύργο της Βραώνας  μετονομάστηκε σε Λιγόρι.

Στην Μάνη είναι γνωστό το παραδοσιακό «μοιρολόγι της Ληγουρούς» και  στον Ζυγό Μάνης – όπου είναι γνωστή η μετοίκηση Λατίνων – το όνομα διατηρήθηκε  ακόμη και τον 19^ο  αιώνα. Μάλιστα σε ένα συλλυπητήριο έγγραφο των κατοίκων της Πλάτζα  Ζυγού της 28 Οκτ. 1831, για τον θάνατο του Ι. Καποδίστρια, υπογράφουν οι Πιέρος Λιγορέας και Λιγόρης Λιγορέας [όπου ο δεύτερος θυμίζει τον «επίσκοπο της Σινδόνης» στον Άγιο Ιωάννη Θεριστή στην Καλαβρία το 1513 Ligorio di Ligorius].

Από αυτό το ιστορικό όνομα που έχει – με βάση τις ιταλικές πηγές – στο υπόστρωμά του τη βυζαντινή προέλευση και ταξίδεψε τα χρόνια του μεσαίωνα σε τόπους  και έθνη όπου δέχτηκε τις συνήθεις γλωσσικές μεταβολές κατά την μεταγραφή του, σώζεται σήμερα μόνο το Λυγουριό.

Τμήμα χάρτη της Αργολιδοκορινθίας του Αντώνη Μηλιαράκη, 1886, με τη θέση του σημερινού Λυγουριού.

Η παρουσία των Βενετών στο Κάστρο του Λυγουριού

Τον 15^ο αι. εμφανίζεται η θαλασσοκράτειρα τότε Βενετία να ενδιαφέρεται για το  κάστρο του Λυγουριού. Το 1451 ο Αραγώνιος βασιλιάς Αλφόνσος Ε’ ο Μεγάθυμος, που έφερε τον τίτλο «κύριος της Κορίνθου και της Καστελλανίας της» ήρθε υπό την τουρκική απειλή, σε συμφωνία συνεργασίας με τους Παλαιολόγους.  Το 1452 στην αυλή του Αραγώνιου βασιλιά  βρέθηκε καταλανός πρεσβευτής  του Κωνσταντίνου  Κατακουζηνού Παλαιολόγου και  είναι πιθανόν να είναι ο ίδιος που έστειλε στην συνέχεια ο Αλφόνσο Ε’ για διαπραγματεύσεις στην Κορινθία. Αυτός ο καταλανός  πρεσβευτής  βρέθηκε την περίοδο των αναταράξεων  1454-1456  διοικητής των κάστρων Λυγουριού, Δαμαλά και Φαναρίου.

Ο ίδιος άρχοντας  Λυγουριού κλπ. δύο χρόνια μετά την 12 Οκτωβρίου 1456 ζήτησε την προστασία της Βενετίας, σε ένα κοινό αίτημα, μαζί με τον «κεφαλετικεύον» στην πολιτεία Μούχλι, [σήμερα κατεστραμμένη έξω από την Τρίπολη] και τον φρούραρχο της Ακρόπολης, αλλά και πολίτες της Αθήνας.

Είχε προηγηθεί η εξέγερση της υπαίθρου 1454-1456, ιδιαίτερα – με βάση τα έγγραφα – των κατοίκων σε Λυγουριό, Φανάρι, Δαμαλά  και Μούχλι κατά της βαριάς φορολογίας των αρχόντων η οποία καταπνίγηκε από τους μισθοφόρους Τούρκους του Ομέρ Μπέη. Σήμερα σώζεται στο Λυγουριό ένα τούρκικο τοπωνύμιο  που ερμηνεύεται «εξέγερση» και εικάζει τον τόπο που αυτή εκδηλώθηκε από τους κατοίκους  της περιοχής το 1454.

Ένα ακόμη τοπωνύμιο «Μακελλαρία» Λυγουριού, [που υπάρχει  σε έγγραφο του 1700], θυμίζει την ομώνυμη Μονή στα Καλάβρυτα, που πήρε το όνομα της από την εκεί σφαγή από τους Τούρκους εκείνη την εποχή, όπως μου έγραφε σε ευγενική του επιστολή την 12 Οκτ. 2018, ο καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής, τμήμα Γλωσσολογίας, Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Νικόλαος Παντελίδης.

Μετά την σφαγή της υπαίθρου [και του Λυγουριού] οι Τούρκοι υπό τον Ομέρ μπέη αποχώρησαν από την Πελοπόννησο και κατέστρεψαν στην συνέχεια  την Αθήνα [1456]. Δεν είναι γνωστοί οι λόγοι που υποχρέωσαν τους κατοίκους της Αθήνας και τον φρούραρχο της Ακρόπολης να υποβάλουν κοινό αίτημα τον Οκτ. 1456 με τον άρχοντα / διοικητή του κάστρου του Λυγουριού κλπ. στην Βενετική Γερουσία. Όλα όμως αυτά τα στοιχεία ταυτίζονται με την περιγραφή του μεσαιωνικού Θρήνου της Αθήνας. Ένα έμμετρο θρηνητικό ποίημα που παριστάνει την Αθήνα να θρηνεί από τις ακρότητες  των εισβολέων και την καταστροφή της πόλης αφού – όπως αναφέρει – είχε προηγηθεί αυτή στο «λεγουρικού το μέρος» και τα «λεγουρία». Αναφορά που δίχασε τους ιστορικούς αν αυτό το μέρος ήταν το «άσημο»  Λυγουριό του 19-20ου αιώνα [!]

Το αρχικό τοπωνύμιο Ligorio 1365 τροποποιήθηκε το 1456 σε Ligurii. Αυτή η γλωσσική μεταβολή του [ο] σε [ου] είναι συνηθισμένη σε δάνειες λέξεις από την λατινική τόσο στην ελληνική, όσο και στην ιταλική [π.χ. ο Ligurio στο «Μανδραγόρα» του Μακιαβέλλι [1506], ή ο άγιος Αλφόνσο Liguoro, ήταν γλωσσική εξέλιξη  του Ligorio].

Την 17 Νοεμβρίου 1465, ισχυρή δύναμη των Τούρκων υπέταξε την βενετική  φρουρά  στο κάστρο του Λυγουριού, που περιγράφεται  σε καθεστώς ανυπακοής.

Ο βενετός διοικητής Πελοποννήσου  κατέθετε σε επιστολή του στον πρίγκιπα της Γαληνοτάτης την προσωπική του πικρία για την απώλεια του κάστρου του Λυγουριού, λόγω της ιδιαίτερης «φήμης» του, σε μια περιοχή που «είχαν χαθεί πολλές ψυχές». Οχτώ μήνες μετά, ένα σπάνιο έγγραφο της 18 Ιουλίου 1466 της βενετικής Γερουσίας  αναφέρεται στις επιτυχίες του βενετικού ναυτικού στο Αιγαίο, Πειραιά, Αθήνα [κατά των τούρκων] και καταλήγει με την ανακατάληψη από τους βενετούς του κάστρου του Λυγουριού: «μιας αξιόλογης κωμόπολης της Πελοποννήσου» γράφει το έγγραφο.

Βόρειο τείχος. Φωτογραφία: Σάκης Λεμονάκης.

Οι Τούρκοι

Το κάστρο του Λυγουριού υποτάχθηκε στους Τούρκους το 1466 και αμέσως μετά η Πιάδα, στην φρουρά της οποίας αρχηγός ήταν ο Νικόλας Ανδρομέδας [έγγρ. 28 Ιαν 1479]. Η τουρκική επικράτηση εκτός της καταστροφής του κάστρου  Λυγουριού, είχε ως συνέπεια και φυγή κατοίκων του Λυγουριού στην Βενετία και σε έγγραφο της 15 Φεβρ. 1542 διεκδίκησαν  στην περιοχή Ριάλτο της πόλης, αποζημίωση για τα περιουσιακά στοιχεία που εγκατέλειψαν στην περιοχή του Ναυπλίου και την αφοσίωση τους στο βενετικό καθεστώς.

Οι τούρκοι κατέστρεψαν την οχυρή θέση του παλαιού Λυγουριού και υποχρέωσαν την μετοίκηση των κατοίκων στην σημερινή θέση πλησιέστερα στις παραγωγικές  εκτάσεις. Έπρεπε να παράγουν, να αποδώσουν περισσότερους φόρους στο κατοχικό καθεστώς.

Έτσι ενώ στην πρώτη απογραφή επί του σουλτάνου Σελήμ Α’ οι φόροι  του Λυγουριού στην σημερινή του θέση, εισπράχτηκαν ως τιμάρια οχτώ γενίτσαρων φρουρών  του Ακροκορίνθου, αμέσως μετά η μεγαλύτερη συγκομιδή των φόρων στο χωριό, έδωσε την δυνατότητα στο κατοχικό καθεστώς να καλύψει τα έξοδα δύο ακόμη τούρκων φρουρών.

Στην ίδια απογραφή [1512] και στους ονομαστικούς καταλόγους και των πρώτων  κατοίκων στον μαχαλά του σημερινού Λυγουριού, εμφανίζονται  μεταξύ των άλλων και αυτά των Καλούδη [Γιάγκος, Γιάννης, Ηλίας, Μιχάλης και παπα Καλούδης] και Μελά [Ανδρόνης Μελάς, Δημήτρης Μελάς Καλός, αλλά και χήρα παπα-Καλού]. Καταγράφονται επίσης οι 85 οικογένειες του χωριού, τα παραγόμενα αγαθά, οι φόροι.

Σε έγγραφα της ίδιας περιόδου στο βενετοκρατούμενο τότε Ναύπλιο, είχαν  καταφύγει διωγμένοι από το τούρκικο καθεστώς και ζήτησαν προστασία οι Δημήτρης Ξυπολιάς [από Μονεμβασιά] και Αναστάσης Καψάλης.

Ακολούθησαν οι απογραφές του Λυγουριού επί σ. Σουλεϊμάν Μεγαλοπρεπή και Σελήμ Β’, 1563, όπου για πρώτη φορά εμφανίζεται μικρή παραγωγή ελαιολάδου  στο χωριό. Στην απογραφή του Μουράτ Γ’ το 1584, εμφανίζεται  και η μονή «Παναγίας Αγίου Μερκουρίου» στα όρια των χωριών Λυγουριού και Λουκίσσα. Το άγνωστο δεύτερο χωριό επαληθεύεται και σε άλλους συνοριακούς τόπους ηγεμονιών, από το όνομα εποίκων που τοποθετούσαν εκεί οι αυθέντες τους, τον 15^ο αι. Κάτι που εικάζει το νότιο σύνορο του Λυγουριού, που ήταν και το νοτιότερο της λ. Καστελλανίας Κορίνθου. Η αναφορά όμως του μοναστηριού  προς τιμή και της Παναγία δείχνει – όπως συχνά αναφέρεται σε άλλες περιπτώσεις – στο αρχικό του όνομα.

Την περίοδο της Β’ Ενετοκρατίας το Λυγουριό γράφεται Ligurio και Ligoriο. Στα οθωμανικά κατάστιχα γράφεται  لیغوری Λιγούρι. Η γραφή του ήχου «γ» στην αραβική που χρησιμοποιούσαν τότε οι Οθωμανοί, την προσέφεραν και ως «κ» και το Λιγούρι μεταφράστηκε  και ως Λικούρι.

Το χωριό Λικούρι την Β’ τουρκοκρατία ήταν τιμάριο του φρουράρχου Ναυπλίου όπου  το 1716 εφημέρευε ο Παπά – Λυγούρης υιός Γιώργη. Το 1752 δώδεκα [ονομαστικά] κάτοικοι του χωριού Λιγούρι διώχθηκαν δικαστικά και αντιμετώπισαν τις τοκογλυφικές απαιτήσεις οθωμανού ιμάμη σε τζαμί του Ναυπλίου.

Είναι η διαδρομή ενός ιστορικού ονόματος με το οποίο μαρτυρήθηκε για πρώτη  φορά το κάστρο του Λυγουριού το 1364 και διατηρήθηκε το ίδιο και στην μεταφορά του στην νέα, την σημερινή του θέση το 1466, αμέσως μετά την δεύτερη οθωμανική κυρίευσή του.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

• Agathangelos eveque de Phanarion – Chr. Maltezou – Ε. Morini, Ἱερά Λείψανα Ἁγίων τῆς καθ᾽ ἡμᾶς Ἀνατολῆς στή Βενετία, Athènes 2005.
• Γιάννης Αποστολάκης περ. ΕΠΟΠΤΕΙΑ, έτος 1983, Νο 76.
• Don Biaggio Aldimari Memorie historiche di diverse famiglie di Napoli   NAPOLI MDCXCI.
• Baronius, Martyroloium Romanum Venezia.
• Biblioteca Sanctorum [Εnciclopedia dei Santi]  Vol.8,Roma 1966.
• Antoine Bon. La Moree Franque,Recherches historiques, topographiques et archeologiques sur la principaute d’Achaie [1205-1430].
• F.Corner, Ecclesiae Venetae antiquis Monumenta Venetis 1749 V.XI.
• Flaminio Corneli Ecclesiae uenetae antiquis monumentis nunc etiam primum editis illustraiae ac in decades distributae II; Venetiis 1749.
• N.Doglioni le cose notabili della citta di Venetia 1587.
• Dionysios Zakythēnos, le despotat grec de Moree.
• Δ. Καμπούρογλου, Η Άλωσις των Αθηνών υπό των Σαρακηνών, Αθήναι 1935.
• Δ. Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηνών τ.Α.
• Πέτρου Κολονάρου, Το Χρονικό του Μορέως.
• Βούλα Κόντη, Συμβολή στην ιστορική γεωγραφία του Νομού Αργολίδας.
• Μιχ. Κορδώση, Συμβολή στην Ιστορία και Τοπογραφία της περιοχής Κόρινθος  τους μέσους χρόνους.
• Μιχ. Κορδώσης, Η Φραγκικη καστελλανία της Κορίνθου  τα κάστρα  και η περιοχή τους.
• Wallace E.Mc Leod, Κυβέρι και Θερμήσι.
• Jean Lognon et Peter Topping ‘’Documents sur le régime des terres dans la principauté de Morée au XIVsiecle 20/Nikolaos Lorentēs Lexikon tōn archaiōn mythologikōn: historikōn kai geōgraphikōn kyriōn …
• Don Ferranta della Marra ,Duscorsi delle famiflie estinte forestierr Napoli MDXCLI.
• Μάρκελ. Μιτσού, Το Μεσαιωνικόν Λυγουριό.
• Miller W., The Latins in the Levant:  of Frankish Greece (1204 -1566).
• Μύλερ,  Η Φραγκοκρατία   στην Ελλάδα.
• Μπαζαίου-Barabas, Θ., Μέσα και τρόποι μετάδοσης πληροφοριών στο Βυζάντιο, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χόρν.
• Αναστασία Οικονόμου,   Συμβολή στην  Τοπογραφία  της περιοχής Ανω Επιδαυρου κατά τους μέσους χρόνους .
• Γιώργος Πάλλης, Μεσαιωνικοί πύργοι στα παράλια της Αθήνας.
• Χαραλαμπος Πέννας,  Η βυζαντινή Αίγινα, εκδόσεις ΤΑΠ, Αθήνα 2004.
• Francesco de Pietri Cronologia della famiglia Caracciolo tratta dal  libro dell’Histoire della nobilta d’Italia.
• Psaltes, S. (1974): Grammatik der Byzantinischen Chroniken [2nd edition]. Göttingen: Vandenhoeck Ruprecht.
• Minieri Riccio  Alcuni fatti riguardanti Carlo I d Angio dal 6 Agosto 1252 al 30 dicembre 1270.
• Rennel Rod Princes of Achaia ed the chronicles of Morea .A studi of Greece in the niddle Ages V.II 1907.
• Gerharf Rohlfs  Dizionario storico dei cognomi salentini: Terra d’Otranto Galatina 1932.
• Κ. Σάθας,  Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας, Τ.1 ,6,8.
• Keneth Setton, The Papacy and the Levant 1204-1571.
• Κώστας Σταμάτης, Αιγινα, Ιστορία-Πολιτισμός ,τόμος Β 1989.
• Jameson  Runnels-Van Andel,  Southern Argolid Project.
• John H.Finley, Corinth in the Middle Ages.
• Γενικά Αρχεία του Κράτους Γεν. Γραμμ. περιόδου Καποδίστρια Φ 280.

Αντώνης Ξυπολιάς

Αρχιτέκτονας

Σχετικά θέματα:

• Το τοπωνύμιο Λιγουριό
• Μονή Αγίου Μερκουρίου Λυγουριού
• Εκκλησίες του Λιγουριού
• Η  πρώτη αρχαιολογική ανασκαφή στο Ιερό Ασκληπιού Επιδαύρου το 1829 –  Η συμβολή της τοπικής κοινωνίας Λυγουριού