Συγκρούσεις στην πεδιάδα του Άργους μεταξύ Βενετών και Οθωμανών κατά την εκστρατεία του Francesco Morosini στην Πελοπόννησο (τέλη 17ου αιώνα)

Ο 17ος αιώνας για τον ελλαδικό χώρο ήταν γεμάτος πολέμους, κυρίως από τα μέσα του έως και το κλείσιμό του, με «θέατρο» των πολεμικών επιχειρήσεων τις νησιωτικές περιοχές του Ιονίου, του Αιγαίου πελά­γους, την Κρήτη, την Πελοπόννησο και τις παράκτιες ζώνες από τον Αμβρακικό κόλπο, την Αιτωλοακαρνανία, την Αττική έως και την Εύ­βοια. Ήταν επιχειρήσεις κατά τις οποίες αντιπαρατέθηκαν οι δυνάμεις, κυρίως ναυτικές αλλά και χερσαίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τη μια πλευρά και της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας από την άλλη, υποστηριζόμενες (οι τελευταίες) κατά περίπτωση από διάφορες δυνάμεις της Δύσης (ευρωπαϊκές). Δεν θα αναφερθώ περισσότερο στο ιστορικό πλαίσιο και τα γεγονότα όπως εξελίχθηκαν κατά τον «πόλεμο του Μοριά», ονομασία που πήρε η στρατιωτική εκείνη επιχείρηση των Βενετών. Θα περιοριστώ μόνο στην αναφορά ορισμένων σχεδιαγραμ­μάτων από τα βενετικά αρχεία, τα οποία αφορούν εκείνη ακριβώς την περίοδο και την περιοχή του Άργους.

Στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας υπάρχει στη σειρά των ιτα­λικών χειρογράφων, ο κώδικας με την αρχειακή ένδειξη Mss It. Cl. VII, 94 (10051) και τον τίτλο Carte topografiche e piante di citta e fortezze per la Guerra di Morea (1684-1697). Ο συγκεκριμένος κώδικας έχει αναφερθεί συ­χνά σε διάφορες μελέτες, στις οποίες εξετάζονται είτε πολεμικά γεγονότα της ίδιας περιόδου, του πολέμου του Μοριά, είτε τομείς της ιστορίας των περιοχών που αναφέρονται στον κώδικα και είχαν αποτελέσει τον χώρο δράσης των αντιμαχόμενων πλευρών. [1]

Στο No 54 του κώδικα υπάρχει σχέδιο, διαστάσεων 36χ50 εκατ., με πένα (εικ. 1). Ο ακριβής τίτλος είναι: «Περιγραφή και η διάταξη της μάχης, η οποία έγινε στην πεδιάδα του Άργους μεταξύ του στρατεύματος που διοικούσε ο στρατηγός μαρκήσιος Königsmark και του σερασκέρη του Μοριά, στις 6 Αυ­γούστου 1686»/ Descrittione, et L᾽ordine della Battaglia Fatta Nella Pianura Dargos Fra l᾽Armata Veneta Comandata dal S.E. il G(e)n(era)le Co: Mar(e)s(a)le Di Coinismarch e il Seraschier della Morea, seg(na)ta li 6 Agosto 1686.

Εικ. 1. Η διάταξη της μάχης στην πεδιάδα του Άργους, μεταξύ των δυνάμεων Βενετών και Οθωμανών, 6 Αυγούστου 1686 (BMV.- Mss It. Cl VII, 94 [10051], No 54).

Αφορά επιτελικό σχεδιάγραμμα, στο οποίο εικονίζεται η διάταξη των στρατευμάτων των Βενετών και των συμμάχων τους στην πεδιάδα του Άργους, κατά τη σύγκρουσή τους με τους Οθωμανούς. Εκτός από τον τίτλο που προαναφέρθηκε και είναι γραμμένος στην κάτω πλευρά του πίνακα, δεν υπάρχει καμιά άλλη ένδειξη ή υπόμνημα, πάνω στο σχέδιο.

Αξίζει όμως να αναφέρουμε ότι, εκτός των παρατάξεων των στρα­τευμάτων των αντιμαχόμενων πλευρών, εικονίζονται διάσπαρτα στην εξοχή και πέντε οικιστικά σύνολα. Είναι συμβολικά σχεδιασμένα, απο­τελούμενα από μεμονωμένα κτίσματα, κάπου δε εικονίζεται δίπλα σε κτίσμα κάποια πυργοειδής κατασκευή (εκκλησία με καμπαναριό;). Τα τέσσερα από αυτά περιβάλλονται από απλό περίβολο με ένα άνοιγμα. Ίσως ήταν κάποια μετόχια ή messarie, του τύπου του ιταλικού νότου, δηλαδή συγκροτήματα γαιοκτημόνων για την εκμετάλλευση των γύρω καλλιεργειών και τον έλεγχο της παραγωγής. Ίσως να απεικονίζουν και απλές οικιστικές μονάδες, συμβολικά σχεδιασμένες. Δυστυχώς όμως μόνο με τα στοιχεία του ίδιου του σχεδιαγράμματος, χωρίς υπόμνημα ή και συσχετισμό με άλλα σχετικά έγγραφα, δεν μπορούμε να κάνουμε την οποιαδήποτε τεκμηριωμένη ανάλυση.

Στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, στη σειρά των Χαρτών, επισημάνα­με σχεδιάγραμμα, το οποίο είναι εξαιρετικά όμοιο με το περιγραφόμενο από τον κώδικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης, με δύο οικιστικά σύνολα (μετόχια;) να εικονίζονται στην ευρύτερη περιοχή, όπου διαδραματίζο­νταν τα γεγονότα μεταξύ των δύο πλευρών. Απαιτείται όμως λεπτομε­ρέστερη μελέτη των ενδείξεων που αναγράφονται στο ίδιο το σχέδιο.^[2]

Στο No 55 του κώδικα υπάρχει σχέδιο, διαστάσεων 35χ26 εκατ., με πένα και ακουαρέλα (εικ. 2). Ο ακριβής τίτλος είναι: «Διάταξη μάχης που δόθηκε στην εξοχή (περιοχή) του Άργους, κοντά στη Μανάρα του Βάσιμου του Μοριά, στις 10 Ιουνίου του 1695, κατά του Ιμπραήμ Πασά του σερασκέρη» / Ordine di battaglia data nella Campagna d᾽Argos presso la Manara nel Regno della Morea li 10 giugno 1695 a Ibraim Pascia Seraschiere.

Εικ. 2. Η διάταξη της μάχης στην περιοχή της Άργους (κοντά στη Μανάρα), μεταξύ των δυνάμεων Βενετών και Οθωμανών, 10 Ιουνίου 1695 (BMV.- Mss It. Cl VII, 94 [10051], No 55).

Και αυτό το σχέδιο είναι επιτελικό με τη διάταξη των αντιπάλων δυνάμεων, όπως περιγράφονται στον τίτλο. Όλες οι ενδείξεις που επε­ξηγούν το σχεδιάγραμμα είναι γραμμένες πάνω στο ίδιο το σχέδιο και έχουν ως εξής: Στην άνω πλευρά του πίνακα εκτός από τον τίτλο, όπως ήδη αναφέρθηκε, αναγράφεται (A)^[3]: S.E. Baron di Stenau Generale di Sbarco (στρατηγός της απόβασης) *S.E. Generale dell᾽Armi in Regno Ag(ostin)o Sagredo (στρατηγός του στρατού).

Η απεικόνιση της διάταξης των σωμάτων του στρατού και του ιππι­κού, με ορθογώνια σχήματα, συμπληρώνεται με την αναγραφή, δίπλα στο καθένα, της ονομασίας προέλευσης του κάθε σώματος. Κάτω αρι­στερά, επεξηγείται και η διαφοροποίηση της γραφικής αυτής απεικόνι­σης, ως εξής: (Β) Awertimento / Παρατήρηση, Tutte le figure segnate con la Bandiera inalborata sono Battaglioni di Fanteria / Όλα τα σχήματα (που είναι) σχεδιασμένα με τη σημαία υψωμένη είναι τάγματα πεζικού, he figure die sono segnate col Guidon come questo sono Squadron di Cavalleria / Τα σχήματα που είναι σχεδιασμένα με τριγωνική σημαία, όπως αυτό, είναι ίλη ιππικού.

Από τα ονόματα των αξιωματούχων, που αναγράφονται γύρω από τη διάταξη, αναφέρουμε μόνον των ανωτέρων και είναι οι ακόλουθοι: επάνω αριστερά αναγράφεται: Sarg(ente) General Castelli (Γ) και δεξιότερα: Sarg(ente) General Lanoia (Δ). Παρακάτω, αριστερά, αναγράφεται Brigad(ier) Vollo (Ε) και δεξιότερα: Bngad(ier) Magnanin (Ζ). Στο κέντρο της όλης δι­άταξης αναγράφεται: Brigadier Gicha (Η). Κάτω από τη διάταξη, αριστερά, αναγράφεται: Brigadier Monso (Θ) και δεξιότερα: Brigadier Furietti (I).^[4]

Στο No 56 του κώδικα υπάρχει σχέδιο, διαστάσεων 36χ50 εκατ., με πένα (εικ. 3). Ο ακριβής τίτλος, γραμμένος στον κατάλογο του κώδι­κα (indice), είναι «Μάχη στην πεδιάδα του Άργους» / Battaglia nella pianura d’Argos.

Εικ. 3. Μάχη στην πεδιάδα του Άργους (;) (BMV.- Mss It. Cl VII, 94 [10051], No 56).

Είναι και αυτό το σχέδιο επιτελικό, με τη διάταξη μάχης, αλλά πα­ριστάνεται ταυτόχρονα και το ανάγλυφο του εδάφους. Είναι το πλέον περιγραφικό της σειράς των σχεδιαγραμμάτων αυτού του Κώδικα, που αναφέρονται στα πολεμικά γεγονότα μεταξύ Βενετών και Οθωμανών στην περιοχή του Άργους, ονομασία όμως που δεν αναγράφεται πάνω στο ίδιο το σχέδιο. Παρουσιάζεται μια επίπεδη περιοχή (πεδιάδα) με όλη τη μορφολογία του εδάφους, ποτάμια και συστάδες πολλών δένδρων (ελαιόδενδρα ή άλλες δενδροκαλλιέργειες;). Στο κεντρικό και επάνω σημείο του πίνακα εκτός από τα σώματα στρατού, συμβολικά σχεδια­σμένα, εικονίζονται πολεμικές σκηνές με το μισοφέγγαρο στην κορυφή, δηλώνοντας την πλευρά των Οθωμανών (Α).^[5] Δίπλα σε αυτό το σύνολο εικονίζεται ένας απλός οχυρός περίβολος με ένα εσωτερικό διατείχισμα, που πρέπει να ανήκει σε μεσαιωνικό φρούριο και πρέπει να είναι η Λάρισα, το φρούριο του Άργους (Β), σύμφωνα με τον κατάλογο του κώδικα. Έξω από αυτό, εικονίζονται διάσπαρτα και συμβολικά σχεδιασμένα κα­τοικίες (Γ). Στη δεξιά πλευρά του πίνακα, διακρίνονται σκηνές χωρίς ιδι­αίτερους συμβολισμούς ή άλλη ένδειξη (Δ). Σε όλη την ακτή – παραλία, προς την κάτω πλευρά του πίνακα, διατάσσονται στη θάλασσα οι βενετι­κές γαλέρες (Ε). Από κάτω εικονίζεται ταινία, στην οποία όμως δεν έχει αναγραφεί κάποιος τίτλος.

Η περαιτέρω έρευνα για τη σύνδεση αυτού του σχεδίου και με άλλα στοιχεία, είναι απόλυτα απαραίτητη. Και αυτό αποδεικνύεται από άλ­λες μελέτες, μέσα από τις οποίες έχουν επισημανθεί παρόμοια σχεδια­γράμματα, όπως ένα του Vincenzo Coronelli, απόλυτα όμοιου με εκείνο του κώδικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης, στο οποίο εικονίζονται ακρι­βώς τα ίδια δεδομένα. Η διαφορά όμως, που αποσαφηνίζει κατά κάποιο τρόπο την τοπογραφία στο σχέδιο του Coronelli, είναι η αναγραφή της Καλαμάτας, με το κάστρο της, τον ελαιώνα της στην πεδιάδα προς τη θάλασσα και τον βενετικό στόλο να είναι ελλιμενισμένος στον κόλπο της πόλης.^[6]

Στο No 57 του κώδικα υπάρχει σχέδιο, διαστάσεων 36χ50 εκατ., με πένα. Ο ακριβής τίτλος είναι «Μάχη στην πεδιάδα του Άργους», ο οποίος δεν αναγράφεται πάνω στον πίνακα, αλλά αναφέρεται στον κα­τάλογο του κώδικα.

Είναι και πάλι ένα επιτελικό σχεδιάγραμμα, που αναφέρεται στον παραπάνω τίτλο. Διατάσσονται μόνο τα σώματα στρατού, χωρίς καμιά απεικόνιση του περιβάλλοντος χώρου. Δίπλα σε κάθε στρατιωτικό σώμα αναγράφεται η προέλευσή του. Από όλες τις ενδείξεις, αναφέρουμε μό­νον αυτές των αξιωματούχων, που είναι: Prin.ce Brigadier G.n.le, Sergent Maggior de Battaglia de Joijy, G.n.le de la Tour, Colonel de S.t Andrea, Sergente Mag:(giore) de Bataglia Alcenago, L.G. de Barre(?). Τέλος, οι αναγραφόμενες εθνικότητες των μισθοφορικών(;) στρατευμάτων είναι: Κροάτες, Αλβα­νοί, Κορσικανοί, Μαλτέζοι και άλλοι.

Επαναλαμβάνω και πάλι ότι τα σχεδιαγράμματα αυτά θα είναι πολύ πιο χρήσιμα και θα ολοκληρώσουν την έρευνα της περιοχής αν εξετα­σθούν και συσχετισθούν με άλλα αρχειακά τεκμήρια, έγγραφα και εκ­θέσεις από τα βενετικά αρχεία για την περιοχή του Άργους. Η έρευνα θα πρέπει να συνεχιστεί.

Η σύντομη μελέτη μου κλείνει με δύο ακόμη σχεδιαγράμματα από την περιοχή του Άργους και του Ναυπλίου, τα οποία περιλαμβάνονται στη συλλογή Grimani, που βρίσκεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αθήνας, και αφορούν την ίδια ιστορική περίοδο του πολέμου του Μοριά με τις επιχειρήσεις των Βενετών και των συμμάχων τους εναντίον των Οθωμανών (2η βενετική περίοδος).^[7]

No XIX: «Κόλπος Ναυπλίου. Σχέδιο του λιμανιού του Ναυπλίου». Το σχέδιο, σε χαρτί με πένα και ακουαρέλα, έχει διαστάσεις 56,5χ42 εκατ. (εικ. 4). Υπάρχουν (πάνω στον πίνακα) το στέμμα του Grimani και μι­κρό στέμμα (οικόσημο) ευγενούς, μεταξύ κυλίνδρου (πάπυρου) σε μορ­φή του κέρατος της Αμάλθειας (αφθονίας). Δεν υπάρχει υπογραφή στο σχέδιο. Έχει γραμμική κλίμακα των 600 γεωμετρικών βημάτων (passa geometrici), που εικονίζεται στην κάτω πλευρά του πλαισίου του υπο­μνήματος.

Εικ. 4. Κόλπος Ναυπλίου. Σχέδιο του λιμανιού του Ναυπλίου Συλλογή Grimani, πίν. XIX, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη – Αθήνα.

Είναι ένας τοπογραφικός χάρτης του μυχού του κόλπου του Ναυπλί­ου. Οι οχυρώσεις της Ακροναυπλίας και τα τείχη της πόλης είναι σχε­διασμένα με μικρογραφική ακρίβεια. Το χειρόγραφο (κείμενο) στο υπόμνημα και ο σχεδιασμός του οικόσημου του Grimani μοιάζουν αρκετά με εκείνα στους δύο χάρτες του κόλπου της Μεθώνης (πίνακες XIV και XV της ίδιας συλλογής).

Το υπόμνημα, μεταφρασμένο, είναι το ακόλουθο (η μεταγραφή δημο­σιεύεται από τον Κ. Andrews): Α. Πόλη της (Napoli di) Romania / Ναυπλί­ου, Β. Περίβολοι Άνω, ή φρούριο, C. Βουνό Παλαμήδι, D. Κάστρο Θάλασσας (Μπούρτζι), Ε. Τόπος-θέση στον οποίο υπάρχει περισσότερο από 1 piede νερού (βάθος), με πυθμένα συμπαγή, σκληρό, F. Κυματοθραύστης-υποθαλάσσιος μόλος, κατασκευασμένος από τους Τούρκους, G. Κανάλι από το οποίο εισέρχο­νται οι γαλέρες και τα μικρότερα πλοία, Η. Μόλος κατασκευασμένος εκ νέου, I. θέση όπου ναυπηγούνται («κτίζονται») τα πολεμικά πλοία, Κ. Αλυκές, L. Ελώδη εδάφη.

Όλη αυτήν την παράκτια περιοχή, η οποία πρέπει να είναι η επέκτα­ση της πεδιάδας του Αργούς προς τη θάλασσα, διατρέχουν τέσσερις χείμαρροι – ποτάμια.

No. XX. «Κόλπος του Ναυπλίου». Δεν υπάρχει τίτλος ή υπό­μνημα πάνω στον πίνακα (εικ. 5). Είναι σχέδιο, διαστάσεων 71,5χ52,5 εκατ., σε χαρτί με πένα και ακουαρέλα. Στην επάνω δεξιά γωνία του πί­νακα εικονίζεται ασπίδα με το οικόσημο του Grimani, περιβαλλόμενο από φοίνικα και κλαδιά ελιάς. Δεν υπάρχει υπογραφή στο σχέδιο. Λίγο παρακάτω υπάρχει γραμμική κλίμακα των 1.000 γεωμετρικών βημά­των (passa geometrici). Τέλος, στο κέντρο του κόλπου, σημειώνεται το ρόδο των ανέμων και με τον συμβολισμό του βορρά, στραμμένο προς τα πάνω.

Εικ. 5. Κόλπος Ναυπλίου, με την πεδιάδα του Άργους Συλλογή Grimani, πίν. XX, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη – Αθήνα.

Είναι τοπογραφικός χάρτης, όπου απεικονίζονται το Ναύπλιο, ο μυ­χός του κόλπου και η ελώδης, χαμηλής στάθμης πεδιάδα του Άργους. Στην ανατολική πλευρά του κόλπου, κοντά στην πόλη, αναγράφεται πλήθος βυθομετρήσεων. Όλες οι ενδείξεις είναι γραμμένες πάνω στο σχέδιο. Υπάρχουν επίσης δύο ενδείξεις, Α και Β, χωρίς να επεξηγούνται πάνω στο σχέδιο. Τοπογραφικά στοιχεία είναι γραμμένα πάνω σε όλο τον χάρτη, με μικρή κανονική γραφή.

Κοντά στο ακρωτήριο του Ναυπλίου, στον κόλπο, είναι γραμμένο: Θέσεις όπου αγκυροβολούν τα πολεμικά πλοία. Χαμηλότερα, στη δεξιά γω­νία, αναγράφονται τα ακόλουθα (η μεταγραφή ελέγχθηκε και από τον Kevin Andrews, ενώ οι αριθμοί που ακολουθούν είναι της συγγραφέως για την καλύτερη κατανόηση του υπομνηματισμού): 1. Πόλη της Napoli di Romania, 2. Φρούριο – Φορτέτσα (Ακροναυπλία), 3. Παλαμήδι, 4. Κάστρο της Θάλασσας (Μπούρτζι), 5. Εκκλησία των Αγίων Πάντων (δεν διακρίνεται η αναγραφή της ένδειξης πάνω στο σχέδιο), 6. Εκκλησία του Αγίου Νικόλαου (στον λόφο βόρεια του Παλαμηδιού), a. Gara; (ανατολικά από τη βραχο­νησίδα Μπούρτζι, αναγράφεται η ένδειξη αυτή, φαίνεται δε ως ξέρα), b. Posta (θέση ταχυδρομικού σταθμού αναγράφεται κοντά στην πλέον εσω­τερική ακτή, στον μυχό του κόλπου), c. Barache (αναγράφεται μαζί και με μια άλλη δυσδιάκριτη ένδειξη), d. Risara disfatta/ ορυζώνας ερημωμέ­νος, saline distrutte / καταστραμμένες αλυκές (αναγράφεται στο ύψος του λόφου με την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, δίπλα στον δρόμο, όπου εικονίζεται ορθογώνιος χώρος, οριζόμενος με εστιγμένη γραμμή).

Προχωρώντας προς τα βόρεια, γύρω από τον κόλπο, κατά μήκος της ακτογραμμής, είναι γραμμένα: 7. Αλυκές, 8. Εδάφη λασπώδη και χαμηλά, 9. Εδάφη όλα κακά, 10. Παλαιόκαστρο (πιθανά επισημαίνεται η ακρόπολη της Τίρυνθας), 11. Σπίτια κάτω από το Παλαιόκαστρο, 12. Ελαιόδενδρα, 13. Ακτή αμμώδης και πιθάρια, 14. Έλη.

Στο εσωτερικό της περιοχής, στην πεδιάδα και αρχίζοντας από τον μυχό του κόλπου, είναι γραμμένα: 15. Βοσκοτόπια, 16. Εδάφη με λίγο χορ­τάρι, αλλά καλά για καλλιέργεια, 17. Βίλα Sermeti (οικισμός Σερεμέτι), 18. Tncaliti (οικισμός Τρικαλίτης), 19. Εδάφη κατά το πλείστον καλλιεργημένα, καλά για καλλιέργεια, 20. Πηγάδι, 21. Τάφρος, 22. Νερό που έρχεται (κατε­βαίνει) από το ποτάμι του Άργους μόνον τον χειμώνα, 23. Ποταμός Μπολίτσα, 24. Τάφρος που σκάφτηκε για να τρέχουν σε αυτήν, από τα νότια, τα νερά του Μπολίτσα, 25. Τάφρος από την οποία έτρεχαν τα νερά του χειμάρρου του Άργους στα έλη, 26. Χαμηλά εδάφη γεμάτα από brule (βούρλα), το χειμώνα γεμάτα νερό και το καλοκαίρι με αρκετά καλό χόρτο για βοσκή-νομή, 27. Νερά που έρχονται από τους μύλους και (που) σχηματίζουν τα έλη. Στη δυτική ακτή, αριστερά χαμηλά, αναγράφονται: 28. Μύλος, 29. Κρήνη[8].

Τέλος, πάνω στο ίδιο το σχεδιάγραμμα, αναγράφονται σύντομα κεί­μενα, όπου υπολογίζονται οι εκτάσεις γης, τα οποία δεν μεταγράφονται και δεν παρουσιάζονται από τον Kevin Andrews. Είναι αυτονόητο ότι απαιτείται ειδική μελέτη.

Η σχετική αναφορά από το Χρονικόν του Μορέως με στίχους,^[9]

Το κάστρον κοίτεται εις βουνί, πολλά ενι αφιρωμένον

η δε του Άργου της πόλεως ή χώρα ή μεγάλη

μέσα εις τον κάμπον κοίτεται ώς τέντα απλωμένη

είναι πολύ χαρακτηριστική και απεικονίζεται τόσο παραστατικά στα προηγούμενα σχεδιαγράμματα.

Καταλήγοντας, θα πρέπει να τονισθεί για άλλη μια φορά η σημασία των αρχειακών τεκμηρίων, κυρίως τεχνικών και σχεδιαστικών, που υπάρχουν στα βενετικά αρχεία, αλλά και η αναγκαιότητα της συνέχισης της αρχειακής έρευνας για συσχετισμό εγγράφων και σχεδίων, ώστε να μπορεί να παρουσιαστεί πλέον ολοκληρωμένη η ιστορία, η ιστορική το­πογραφία ενός τόπου και μιας περιοχής, όπως είναι η ευρύτερη περιοχή του Άργους και όπως σύντομα παρουσιάστηκε μέσα από αυτά τα λίγα σχεδιαγράμματα.

Υποσημειώσεις

[1] Ιωάννα Στεριώτου, «Ο πόλεμος του Μοριά (1684-1697) και ο κώδικας της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας», Θησαυρίσματα 33 (2003), 241-283, όπου αναφέρονται όλες οι λεπτομέρειες για τον κώδικα, τον πόλεμο του Μοριά και όλο το ιστορικό πλαίσιο με τη σχετική, βασική βιβλιογραφία της περιόδου εκείνης.

[2] Archivio di Stato di Venezia, Miscellanea Mappe, Archivio Grimani, F. 57/172, fasc. E/g (coll. Fotogr.negat. Ds.139/14, posit.68). ARGOS- Mappa con lo schiaramento delle trappe venete condotte dal conte di Konigsmark e delle truppe turche per la battaglia d’Argos (1686, 2 agosto). Σχέδιο με πένα σε χαρτί, διαστάσεων 425×290 χιλ.

[3] Τα γράμματα του υπομνηματισμού είναι της συγγραφέως για την καλύτερη κατανόηση των ενδείξεων που είναι γραμμένες πάνω στο ίδιο το σχέδιο.

[4] Ακριβώς γι’ αυτήν τη μάχη βλ. Ε. G. L. Pinzelli, Venise et la Moree: du triomphe a la desillusion (1684-1718), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Univerite Aix-Marseille I, 2003, σσ. 231-239. Τα τεκμήρια που παραθέτει είναι αναφορές, κυρίως από το Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, αλλά και ένα επιτελικό σχεδιάγραμμα της διάταξης των συμμαχικών δυνάμεων, στρατού και ιππικού, από αρχείο της Βιβλιοθήκης του Museo Civico Correr της Βενετίας. Είναι σχεδόν ίδιο με αυτό του κώδικα της Μαρκιανής, που παρουσιάζουμε εδώ, αναφέρει τα ίδια ονόματα των ανωτάτων αξιωματούχων, στις ίδιες θέσεις, με ελαφρά διαφοροποιημένη τη σχεδιαστική απόδοση και τα χρώματα με τους συμβολισμούς. Οπωσδήποτε η παραπέρα έρευνα θα μπορούσε να διαπιστώσει ποιο είναι το αρχικό-αυθεντικό σχέδιο και ποιο είναι αντίγραφο. Με βάση τη δική μου εμπειρία, κρίνω ότι σχετική έρευνα στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας θα έδινε και άλλες διευκρινίσεις. Πιστεύω, ότι τα τεκμήρια σε αυτό το τελευταίο, είναι και τα πλέον αυθεντικά και αρχικά διατυπωμένα ή καταγεγραμμένα.

[5] Τα γράμματα του υπομνηματισμού είναι της συγγραφέως για την καλύτερη κατανόηση των ενδείξεων που είναι γραμμένες πάνω στο ίδιο το σχέδιο.

[6] Vincenzo Coronelli, Conquiste della Serenissima Republica di Venezia, nella Dalmazia, Epiro, e Morea durante la guerra intrapresa contro Meemet IV Imper. de Turchi Descritte nel laboratorio del P. M. Coronelli cosmografo publico, Venezia 1986 (δεν έχει σελίδες). Βλ. σχετικά, Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη, «Συμβολή στην ιστορία της Καλαμάτας γύρω στα 1700», Πρακτικά τον Α’ Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, Αθήνα 1978, σ. 262. Στο σημείο αυτό πρέπει να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στην κ. Αγγελική Πανοπούλου για την επισήμανση αυτού του σχεδιαγράμματος του Coronelli, το οποίο μελέτησε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αθήνας. Επειδή όμως, κατά τα βιβλιογραφικά δεδομένα, ο βενετός γεωγράφος ποτέ δεν επισκέφθηκε την Ελλάδα και η αναπαραγωγή των χαρτών που συνέθετε για τα σημαντικά πολεμικά γεγονότα της εποχής του (τέλη του 17ου αιώνα) ήταν συνεχής, εξακολουθώ να πιστεύω ότι απαιτείται περαιτέρω μελέτη και κυρίως στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, για να δικαιολογηθεί το δεδομένο ότι στον κατάλογο του κώδικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης το ίδιο σχέδιο τιτλοφορείται ως «Μάχη στην πεδιάδα του Άργους».

[7] Κ. Andrews, Castles of the Morea, Princeton N. Jersey 1953, πίν. XIX, XX (στο βιβλίο παρουσιάζονται αναλυτικά όλοι οι χάρτες της συλλογής και μεταγραμμένα τα κείμενα των ενδείξεων του υπομνηματισμού τους).

[8] Ευτυχία Δ. Λιάτα, Αργεία γη. Από το τεριτόριο στο βιλαέτι (τέλη Που, αρχές 19ου αι.), Αθήνα 2003, σσ. 25,111,112,114,116,118, όπου αναφέρονται οι οικισμοί Seremeti και Tricaliti του συγκεκριμένου χάρτη. Ειδικά για το ταχυδρομείο (b. Posta), βλ. Κατερίνα Κωνσταντινίδου, «Η ιστορία του ατυχούς Alvise Rovelli και η προσπάθεια οργάνωσης ταχυδρομικών υπηρεσιών στο Regno di Morea (τέλη 17ου – αρχές 18ου αι.)», Θησαυρίσματα 36 (2006), 345-368.

[9] Το Χρονικόν του Μορέως. Το ελληνικόν κείμενον κατά τον κώδικα της Κοπεγχάγης μετά συμπληρώσεων και παραλλαγών εκ του Παρισινού, έκδ. Π. Π. Καλονάρος, Αθήνα 1940 (ανατύπωση 1989), στίχ. 1524-1526. Πρβλ. Έφη Καρποδίνη-Δημητριάδη, Κάστρα Πελο­ποννήσου, Αθήνα 1990, σ. 36.

Ιωάννα Στεριώτου

Πρακτικά της Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, «Βενετία – Άργος, Σημάδια της Βενετικής Παρουσίας στο Άργος και στην Περιοχή του», Άργος, 11 Οκτωβρίου 2008. Αθήνα – Βενετία, 2010.    

Η κατάληψη του Παλαμηδίου και του Ναυπλίου από τους τούρκους το 1715, όπως περιγράφεται από τον Μάνθο Ιωάννου

Οι αρχές του 18ου αιώνα βρήκαν την Βενετία σε μία προχωρημένη κατάρρευση, σε μια τελευταία προσπάθειά της, επιτυγχάνει το 1686 να αποσπάσει από τους Τούρκους τον Μοριά. Η Τουρκία εξαπέλυσε στις 9.12.1714 εναντίον της μια στρατιά από 70.000 (κατ’ άλλους 100.000 και κατ’ άλλους 200.000) άνδρες, με ρητή εντολή να ανακαταληφθεί ο Μοριάς οπωσδήποτε.

 Η στρατιά, που προοριζόταν για την Πελοπόννησο, με επικεφαλής τον Αλή Νταμάτ Πασά, εμφανίστηκε στις αρχές Μαΐου του 1715 προ της Κορίνθου και σε χρονικό διάστημα 70 ημερών κατέλαβε όλο το Μοριά. Ανάμεσα στα καταληφθέντα τότε οχυρά είναι και το Παλαμήδι του Ναυπλίου.

Ο Μάνθος Ιωάννου ο εξ Ιωαννίνων, άγνωστο πως, βρέθηκε στη πολιορκία του Ναυπλίου από τους Τούρκους (1715). Είχε την ατυχία να ιδεί να σκλαβώνονται τα τέσσερα παιδιά του και ο ίδιος να συλλαμβάνεται αιχμάλωτος. Σε αφελείς δεκα­πεντασύλλαβους διηγείται τις περιπέτειές του στο στιχούργημα «Συμφορά και αιχμαλωσία του Μωρέως, Βενετία 1876». Από το κείμενο αυτό αποσπάστηκαν οι στίχοι εκείνοι που ενδιαφέρουν το θέμα μας.

Τρίτη 28/6 Απόγευμα. (Ο Τούρκος Αλή Νταμάτ Πασάς)

«Την Τρίτην το απόγευμα στον Αρμυρό[1] κονέβει»

Τετάρτη 29/6. Αυγή.

«Και την Τετάρτην την αυγήν , για ως το μεσημέρι

Ογλίγωρα κοβαλίστηκε[2] όλο του το ασκαίρι

Την ίδια ώραν έβαλε βουλήν στ’ Ανάπλι να ζυγώση

Και εις το Παλαιόκαστρο[3] άρχισε να τεντώσει.

Όλος ο κάμπος γέμωσε οκτά πολλά παβιόνια[4]».

Προτάσεις του Βεζύρη για συνθηκολόγηση και παράδοση του Ναυπλίου απορρίπτονται από τον διοικητή του Ναυπλίου Γενεράλην (Bon).

Πέμπτη 30/6. Απόγευμα.

Μερικοί νεαροί Ναυπλιώτες επιχειρούν μία κίνηση αντιπερισπασμού.

«Ρωμιόπουλα ευγήκασιν εκείνην την ημέραν

εξήντα ήταν όλα τους και είχανε παντιέραν»

Επιστρέφουν προστατευόμενοι από το πυροβολικό του προμαχώνα Dolfin.

Ο προμαχώνας του Dolfin. Ήταν στο τρίγωνο μεταξύ του αγάλματος του Καποδίστρια, του προαυλίου του Νέου Γυμνασίου και της Πλατείας των Τριών Ναυάρχων. Κατεδαφίστηκε μεταξύ των ετών 1920-30, για να «πάρει αέρα η πολιτεία». (Από το λεύκωμα της κ. Σ. Καρούζου, Το Ναύπλιο).

Σάββατο 2/7. Ανταλλάσσονται πυρά πυροβολικού.

Κυριακή 3/7. Οι Τούρκοι επιτίθενται στο Παλαμήδι και φτάνουν μέχρι και μέσα στην τάφρο, όπου και οχυρώνονται.

«Οι Τούρκοι έβαλαν απάνω μετερίζι.[5]

Μέρα και νύχτα πολεμούν δίχως να κλείσουν μάτι

και πάσα βραδύ έφευγαν, του Σάλα οι σολδάτοι»

Δευτέρα 4/7.

«Και την Δευτέραν την αυγήν με φούρια του Βεζίρη

οι σκοτωμένοι έπεφταν σταις πέτραις σαν οι χοίροι».

Τρίτη 5/7.

«Την Τρίτην εριβάρησε των Τούρκων η Αρμάτα

  …

Ρωμιόπουλα έβαλαν βουλήν εκείνην την ημέρα,

Στο μετερίζι των Τούρκων να πάρουν την παντιέρα[6]».

Από παρεξήγηση:

«Και ο Σάλας έρριξε κοντά κανόνι με σακέτα[7]»

με αποτέλεσμα να σκοτωθούν και να τραυματισθούν αρκετά από τα «Ρωμιόπουλα».

Σχεδιάγραμμα της πόλης του Ναυπλίου και της Ακροναυπλίας, όπως ήταν στο τέλος της Ενετοκρατίας (1715).

Τετάρτη 6/7. Οι Τούρκοι κατά τη διάρκεια της νύχτας μετέφεραν μία πυροβολαρχία πάνω στο Παλαμήδι.

«την Τετάρτην εξημέρωσαν οι Τούρκοι μπαταρίαν

το Παλαμίδι έδερναν μετά μεγάλην βίαν».

Αλλά:

«Τα κάστρα του Παλαμιδιού κανόνια με την μπάλα

την μπαταρία των Τούρκων εχαλάσαν μεγάλα».

Βενετσάνικα κανόνια.

Εδώ ο Ιωάννου εμφανίζει τον Γάλλο συνταγματάρχη του μηχανικού De la Salle, ο οποίος εκείνη την ημέρα αντικαθιστούσε τον φρούραρχο του Παλαμηδίου Cardosi που είχε σκοτωθεί, να:

«τρέχει στ’ Ανάπλι γλίγωρα τον Γενεράλη να γελάση

με τραδιμέντο[8] του έδωσε την φόρμα[9] στα φορτία[10]

για να του δώση θέλημα να φτιάσουν τα καρφία.

Ορδίνιασε και έκαμαν καρφία διά κανόνια»,

και,

«Το μεσημέρι έδραμεν ως μανιωμένο φίδι,

και με την κάψι του Ηλιού τρέχει στο Παλαμήδι,

και άρχισε με την σπουδήν κανόνια να καρφώση

ότι είχεν γνώμην το σκυλί, το κάστρο να προδώση.»

Πέμπτη 7/7.

Οι αξιωματικοί του Παλαμηδίου κατεβαίνουν στην πόλη και ζητούν από τον Διοικητή να πληροφορηθούν το λόγο του «καρφώματος των κανονιών».

Πρέπει και εμείς να ηξεύρωμεν σαν τ’ είναι η αιτία

Αν έχωμεν να αφίσωμεν όλα μας τα φορτία,

Και έπρεπε την είδησην να δώσης στον καθένα

Κανόνια και μουρτάρια, γιατ’ είναι καρφωμένα;

Κ’ ευθύς εκακοφάνηκε πολλά του Γενεράλη

και έστειλε και τον έπιασε με ορδινά μεγάλη

…

και όντας τον κατέβασαν από το Παλαμίδι

ο Γενεράλης παρ’ ευθύς την ορδινία δίδει.

Τον Σάλα αυτόν τον έδωσε του Καπετάνιου Πάλη»[11]

Κι ο Πάλης οργισμένος γιατί του είχε σκοτώσει, από παρεξήγηση, όπως ανεφέρθη πάρα πάνω, τα «Ρωμιόπουλα», τον παρέδωσε στους «Ρωμαίους», κι αυτοί:

«τον κάμασι λιανά ωσάν τ’ αυτί του».

Συμφορά και αιχμαλωσία Μωρέως, Βενετία, 1820.

Εδώ πρέπει να σταθούμε για λίγο, γιατί γύρω από τον επεισόδιο «του Σάλλα», έχει πλεχτεί ολόκληρος μύθος περί προδοσίας κ.λ.π.

Και ο τελευταίος δεκανέας του πυροβολικού μαθαίνει ότι, όταν πρόκειται να εγκαταλειφθεί ένα κανόνι, πρέπει να αχρηστεύεται γιατί αλλιώς προσφέρεται ακόμη ένα όπλο στα χέρια του εχθρού. Ο Σάλλα είχε συνεννοηθεί με τον Διοικητή του Ναυπλίου για την ανάγκη του «καρφώματος» και μάλιστα είχε πάρει και την άδεια να ετοιμάσει και τα καρφιά, όπως γράφει και ο ίδιος ο Ιωάννου. Άλλωστε το «κάρφωμα» έγινε τις μεσημβρινές ώρες. Η φρουρά που ήταν; Για το κάρφωμα ενός πυροβόλου χρησιμοποιείται ένα μακρύ ατσάλινο καρφί, που μπήγεται μέσα στο σωλήνα πυροδοτήσεως που μεταδίδει τη φλόγα στην εκρηκτική γόμωση και έως ότου το βγάλουν οι πυροτεχνουργοί, περνά αρκετός πολύτιμος χρόνος.

Στην έκθεση του Daniel Dolfin, Γενικού Διοικητού Μορέως και Νήσων, διετάχθησαν ανακρίσεις γι’ αυτό το θέμα. Από τις ανακρίσεις όμως αυτές δεν προέκυψε περίπτωση «mala fede» (κακοπιστίας) εις βάρος του Σάλλα, παρ’ όλον ότι οι Βενετοί είχαν κάθε συμφέρον να ρίξουν τις ευθύνες της αποτυχίας τους σε βάρος ενός νεκρού Γάλλου.

Περίεργη και δυσεξήγητη παραμένει η επιμονή του Μιχ. Λαμπρυνίδη [12] στη γνώμη ότι επρόκειτο περί προδοσίας, ενώ φαίνεται ότι γνώριζε το κείμενο της έκθεσης του Βενετού Γενικού Προβλεπτού Daniel Dolfin. Ο Αθαν. Κομνηνός – Υψηλάντης, που κι αυτός ομιλεί περί προδοσίας, ίσως να μην είχε υπ’ όψη του τα Αρχεία της Βενε­τίας [13] .

Εδώ θα πρέπει να προστεθεί και η άποψη του Γάλλου περιηγητή Depellegrin, που επεσκέφθη το Ναύπλιο τρία χρόνια μετά την άλωσή του. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του, ο Σάλλας δεν λυντσαρίστηκε αλλά σκοτώθηκε μαχόμενος πάνω στο Παλαμήδι μαζί με ένα Μαμωνά [14]. Ας επανέλθουμε όμως εκεί που είχαμε διακόψει την αφήγηση του Μάνθου Ιωάννου.

Παρασκευή 8/7.

Αποβιβάζονται τουρκικά στρατιωτικά τμήματα στην Καραθώνα (παραλία νοτιοανατολικά από το Παλαμήδι). Εν τω μεταξύ οι Τούρκοι ετοιμάζουν μία μίνα (υπόνομο) στην Τανά­λια, για να γυρίσουν (ανατινάξουν) του αμυνόμενους.

Σάββατο 9/7

«Και το Σάββατο την αυγήν δίδει φωτιάν στη μίναν

κ ‘ εγύρισαν τους Χριστιανούς, λίγοι αναμείναν».

Το ρήγμα που δημιουργήθηκε στο τείχος από την έκρηξη δεν ήταν τόσο μεγάλο ώστε να μη μπορέσουν να συγκρατήσουν τους επιτιθέμενους, αλλά ήταν τέτοιος ο τρόμος και ο πανικός που επεκράτησαν στο ήδη σπασμένο ηθικό της φρουράς, που εγκατέλειψε τα πάντα και ετράπη σε φυγή προς την κάθοδο για την πόλη. Οι Τούρκοι, μόλις κατακάθησε η σκόνη, εισέβαλαν μέσα στο οχυρό και εστράφησαν προς την σκεπαστή κάθοδο, όπου και σκότωσαν και τους περισσότερους. Ταυτόχρονα εκδηλώθηκε επίθεση και εναντίον των τειχών του Ναυπλίου, στα οποία δεν προεβλήθη καμμία αντίσταση. Η όλη επιχείρηση, έχει το θλιβερό ρεκόρ ότι κράτησε μόνο 2-3 ώρες.

… Το μεσημέρι εμπήκασι εννιά του Ιουλίου»

Κυριακή 10/7. Οι Τούρκοι σφάζουν τους αιχμαλώτους.

«Την Κυριακήν αρχήνισε κ’ έκοφτεν ως το γέμα»

Εν συνεχεία περιγράφει τη σύλληψη του και τις ταλαιπωρίες του κατά την συνοδοιπορεία του μέχρι Γαστούνης με τον Αλέξανδρο Καβο­τόρτα, αυτόν που συναντούμε και στην έκθεση Dolfin.

«Κ’ εγώ σκλάβος επιάστηκα εκ τους Αρβανιτάδες

Γλήγωρα ξεσκλαβώθηκα, και πάλιν μ’ εσκλαβώσαν,

Ευχαριστώ τους Χριστιανούς όπου μ’ ελευθέρωσαν.

Το τρίτον ήτον θλιβερόν από τον Σερασκαίρη

Οπ’ άδικα με έπιασε στο εδικό του χέρι.

Τ’ Αγά του Κάστρου ηθέλησε, διά να με παραδώση

Και στον γουλά του Αναπλιού, για να με φυλακώσει.

Και άλλους σαραντατέσσαρους άδικα φυλακώσαν,

Σε τρεις ημέραις ύστερα και τους επαλουκώσαν[15]

…

Και εγώ είχα την ελπίδα μου, για να μ’ ελευθερώσουν

Κ’ έκαμε την απόφασι για να με παλουκώσουν».

Κατορθώνει να βγάλει τα σίδερα από τα πόδια του, ελευθερώνει και δύο άλλους ακόμη, και δένοντας ένα σκοινί σε ένα κανόνι, διέφυγαν στη Καραθώνα.

Στην αφήγησή του υπάρχει μία ασυμφωνία. Ενώ εμφανίζεται με τον Καβοτόρτα συνοδοιπορών για την Γαστούνη ως αιχμάλωτος, αλλού αναφέρει την δραπέτευση του από το Παλαμήδι.

Διαβάστε ολόκληρη την αφήγηση του Μάνθου Ιωάννου στον σύνδεσμο: Συμφορά και αιχμαλωσία Μωρέως

 Υποσημειώσεις

[1] Ο Αλμυρός είναι περιοχή μεταξύ της Νέας Κίου και Μύλων, όπου και μικρό ρυάκι.

[2] Κουβαλήθηκε, μεταφέρθηκε.

[3] Παλαιόκαστρο. Η σημερινή Νέα Τίρυνς.

[4] Οι σκηνές.

[5] Meteriz: Λέξη τουρκική, σημαίνει το πρόχειρο οχύρωμα.

[6] Προ των τειχών του Ναυπλίου ήταν ένα μικρό μεμονωμένο οχυρό που το κατέλα­βαν οι Τούρκοι από την πρώτη ημέρα. Προς τα εκεί είχε στραφεί η επίθεση των «Ρωμιόπουλων».

[7] Σακέτα. Λέξη ιταλική (sachetta): Με αφθονία.

[8] Η προδοσία. Η εξαπάτηση.

[9] Περιέγραψε την κατάσταση.

[10] Φορτία: Οι θέσεις των πυροβόλων στα οχυρά.

[11] Ο Καπετάν Πάλης ήταν ο αρχηγός των «Αρβανητάδων» που είχαν στρατολογηθεί από τους Βενετούς.

[12] Μι χ. Λαμπρυνίδου. «Η Ναυπλία», έκδ. Β’, Αθήναι 1958, σ. 143 κ.ε.

[13] Αθαν. Κομνηνού-Υψηλάντου. «Τα μετά την Άλωσιν, εν Κωνσταντινουπόλει», 1878, σ. 298-299.

[14] Μι χ. Λαμπρυνίδου. ο.π.σ. 155-6.

[15] Το «παλούκωμα» ή «ανασκολοπισμός» όπως λέγεται στην καθαρεύουσα, ήταν μια ιδιαίτερα σκληρή μορφή θανατικής ποινής, που οι Τούρκοι την επεφύλασσαν για ειδικές περιπτώσεις. Υπάρχουν περιγραφές πως γινόταν. Ξάπλωναν τον μελλο­θάνατο κατάχαμα, του έβαζαν ένα σαμάρι πάνω στο οποίο κάθονταν δύο στρατιώ­τες ή βοηθοί του δήμιου, και ένας τρίτος του περνούσε από τον πρωκτό του ένα σουβλί άλλοτε μεταλλικό και άλλοτε ξύλινο, προσπαθώντας να το βγάλει από κάποιο σημείο του λαιμού του. Αν ο κατάδικος είχε λίγη τύχη, κάποιο ευαίσθητο όργανο καταστρεφόταν και ο θάνατος ερχόταν γρήγορα, αλλιώς το μαρτύριό του μπορούσε να διαρκέσει και δύο ημέρες.

Τάκης Μαύρος

Παλαμήδι, Ιστορική Αναδρομή, Αθήνα, 1988.

Σχετικά θέματα:

 Διάγγελμα του Σουλτάνου Αχμέτ Γ΄ για την κατάληψη του Ναυπλίου (12.11.1715)

Η οχύρωση του Παλαμηδίου – Απόσπασμα από την έκθεση του Αυγουστίνου Σαγρέδου γενικού προνοητού της Πελοποννήσου

Ευτυχία Δ. Λιάτα «Αργεία γη: Από το Τεριτόριο στο Βιλαέτι (τέλη 17^ου αρχές 19^ου αι.)»

 Το βιβλίο της κυρίας Ευτυχίας Λιάτα, «Αργεία γη – Από το Τεριτόριο στο Βιλαέτι», παρουσιάζει την πόλη του Άργους από τα τέλη 17^ου αιώνα έως της αρχές 19^ου και εξετάζει: την Οριοθεσία της περιοχής του Άργους, τα Δημογραφικά, τα Οικιστικά, την Κοινωνία του Άργους, τα Προϊόντα, τα Διοικητικά και Φορολογικά και τέλος τους Παρακεντέδες, ξενομερίτες, μια ιδιαίτερη κατηγορία πληθυσμού, οι οποίοι εργάζονταν στην περιοχή του Άργους. Το βιβλίο εκδόθηκε από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, το 2003.

[…] Οι ειδήσεις για την κοινωνία του Άργους στους αιώνες που διαπραγματευό­μαστε εδώ είναι ελάχιστες, ιδιαίτερα μάλιστα για την περίοδο της βενετοκρατίας. Γενικά, οι κάτοικοι της περιοχής εμφανίζονται φτωχοί με τα τυπικά χα­ρακτηριστικά μιας γεωργοκτηνοτροφικής κοινωνίας. Ο σύνδικος καταστιχωτής Μαρίνος Μικιέλ στην έκθεσή του (1691) για τον Μοριά παρεπιπτόντως μόνο αναφέρεται στο Άργος, όταν, κάνοντας λόγο για τον πληθυσμό της ευρύτερης περιοχής της Αργοναυπλίας, λέει ότι οι κάτοικοι «είναι κατά μέγα μέρος Αρ­βανίτες, αγροίκοι και γεωργοί εύστροφοι, με κλίση στη χρήση των όπλων, όπως επίσης εκείνοι του Άργους, όπου μερικοί ασχολούνται με το εμπόριο».

Λίγα χρόνια αργότερα ο βενετός γιατρός Aless Pini, αναφερόμενος στο Άργος, θα επισημάνει ότι η πόλη βρίσκεται στην ίδια θέση που ήταν κτισμένη η αρχαία, όπου και διασώζονται πολλά ερείπια. Λίγες αράδες πιο κάτω όμως κι αφού μιλήσει για το κάστρο του Άργους, τη Λάρισα, θα επανέλθει λέγοντας ότι η σύγχρονη πόλη δεν είναι κατώτερη – από την αρχαία προφανώς – αν και οι Έλληνες που την κατοικούν είναι ταπεινής καταγωγής. Υπάγεται εκκλησια­στικά στον επίσκοπο του Ναυπλίου, ο οποίος φέρει ακόμα τον τίτλο του επι­σκόπου Άργους. Στο κάστρο εδρεύει ένας διοικητής με ελάχιστους στρα­τιώτες.

Αργεία γη: Από το Τεριτόριο στο Βιλαέτι

Περνώντας στην περίοδο της τουρκοκρατίας και όσον αφορά τα εξωτε­ρικά χαρακτηριστικά των κατοίκων η έμμεση μαρτυρία του Leake είναι από τις λίγες που έχουμε για την εποχή και για το θέμα αυτό. Ο Leake, λοιπόν, αναφέρει ότι άκουσε να λένε πως οι αναπλιώτισσες ήταν όμορφες, ενώ οι αργίτισσες άσχημες, διαφορά που την απέδιδαν στο νερό, μια και το Άργος υδρευόταν αποκλειστικά από πηγαδίσιο νερό, ενώ τ’ Ανάπλι έπαιρνε νερό με υδραγωγείο από μια πηγή της Τίρυνθας.

Μια άλλη μαρτυρία που έχει να κάνει με τον τρόπο αμφίεσης των κατοί­κων είναι εκείνη του Sibthorp, ο οποίος επισκέφτηκε το Άργος στα 1794 ημέρα παζαριού, όπως αναφέρθηκε ήδη^∙ η μόνη ενδυματολογική παρατήρη­ση που κάνει, είναι πως όλοι οι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, ήταν ντυ­μένοι με προβατόγουνες. Εδώ, αξίζει να κάνουμε μια αναδρομή προς τα πίσω στις αρχές του ίδιου αιώνα και να δούμε τη μαρτυρία ενός κατοίκου της περιοχής και πόσο υποτιμητικά μιλάει για την κοινωνία του Άργους σε σχέση με εκείνη τ’ Αναπλιού. Πρόκειται για τον Γ. Μέλο, έμπορο αθηναίο, εγκατε­στημένο στη Βενετία, ο οποίος, γράφοντας στον αδελφό του στ’ Ανάπλι, του λέει ότι δεν συμφωνεί σε καμιά περίπτωση με τα σχέδια του να παντρευτεί και να εγκατασταθεί στο Άργος, «όπου στάθηκε ο χαλασμός του σπιτιού τους», και για τον πρόσθετο λόγο ότι δεν θέλει τα παιδιά του αδελφού του «να φορούν τα τσαρούχια» ενδεικτικό στοιχείο κοινωνικής κατωτερότητας πλη­θυσμών κατά βάση αγροτοποιμενικών.

Προς το τέλος όμως της β’ τουρκοκρατίας η κατάσταση φαίνεται να έχει άρδην αλλάξει. Οι διαφορές (πολιτισμικές, οικονομικές, πληθυσμικές) ανάμεσα στις δύο γειτονικές πόλεις έχουν σχεδόν εξαφανιστεί, και πάντως, αν υφίσταν­ται, τώρα πλέον είναι υπέρ του Άργους και όχι του Ναυπλίου. Ως προς το θέμα της μόρφωσης των κατοίκων δεν θα μπορούσαμε να φθάσουμε σε ασφαλή και επαρκή συμπεράσματα, επειδή λείπουν οι μαρτυρίες. Στα 1820 μόνο, όταν ο De Marcellus θα βρεθεί στο Άργος, θα σημειώσει ότι επισκέφτηκε ένα δημόσιο σχολείο, όπου, καλεσμένος από το δάσκαλο, πα­ρακολούθησε τη μέθοδο διδασκαλίας του, την οποία και περιγράφει. Μιλάει ακόμα για τα βιβλία που είδε εκεί και δίνει μεταφρασμένα αποσπάσματα από μια παράσταση με σκηνές από το έργο Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες, που μαθητές έδωσαν για χάρη του.

Πρόκειται, προφανώς, για τη Σχολή που είχε ιδρύσει η οικογένεια Περούκα και ως ένα διάστημα στεγαζόταν στη Μονή της Κατακεκρυμμένης. Γενικά, η κοινωνία του Άργους με ελληνικό αλλά και έντονο αρβανίτικο πληθυσμό ποτέ δεν απόκτησε αστικό χρώμα κι έτσι πάντα σε σχέση με το Ναύπλιο, παρά τον τούρκικο πληθυσμό του, έμεινε πολιτισμικά και κοινωνικά καθυστερημένη, με πληθυσμό κατά βάση φτωχό κι ακαλλιέργητο, όπου όμως ξεχώριζαν και κάποιοι προύχοντες.

Ο Πουκεβίλ αναφέρει ότι οι περισσότεροι Αργείοι ήταν έμποροι αλόγων και αραμπατζήδες, αφού στην περιοχή εκτρέφονταν ακόμα άλογα. Όσο για τους Τούρκους που κατοικούσαν στο Άργος ήταν πλούσιοι και υπήρχαν πολύ καλές οικογένειες, πράγμα που προσέλκυε εκεί πολλούς Ιταλούς τσαρλατά­νους. Και ο Leake, εξάλλου, σημειώνει ότι η πλεονεκτική θέση του Άργους και τα προνόμιά του, προσέλκυσαν πολλούς εύπορους Έλληνες. Είδαμε, άλ­λωστε, σε προηγούμενο κεφάλαιο ότι στη μεγαλύτερη συνοικία της πόλης, τον Λεπούρ μαχαλά, ήταν συγκεντρωμένοι όλοι οι προύχοντες αργίτες.

Ανάμεσα σ’ αυτούς τους προύχοντες, ο πολυσυζητημένος από τους ξένους της εποχής Βλασσόπουλος, κοτζαμπάσης και προστατευόμενος των Άγγλων, θα φιλοξε­νήσει στα 1802 στο αρχοντικό του τη λαίδη Έλγιν με την οικογένειά της. Ο ίδιος, άλλωστε, διενεργούσε ανασκαφές στην περιοχή για λογαριασμό του Έλ­γιν. Στα 1806 ο Σατωμπριάν φτάνοντας στο Άργος θα κάνει τη γνωριμία και θα φιλοξενηθεί στο σπίτι του λόγιου γιατρού Διονυσίου Αβραμιώτη, για τον οποίο γράφει πως ήταν Ιταλός, εξόριστος στην Ελλάδα, όπου κατάφερε να πλουτίσει και τώρα επιθυμούσε να γυρίσει στην πατρίδα του.

Διαπρεπής προσωπικότητα του Άργους, μορφωμένος και γλωσσομαθής, ο Δημ. Περούκας, από τους εξέχοντες του τόπου διετέλεσε για χρόνια προε­στός και στην περίοδο 1812-1821 βεκίλης του Μοριά στην Κωνσταντινούπολη. Η οικογένειά του, από τις πλουσιότερες του τόπου, είχε έντονη την παρουσία της στα κοινά. Ανάμεσα στους προύχοντες, που κατά καιρούς χρημάτισαν και επίτροποι του τόπου, ήταν οι οικογένειες, Δωροβίνη, Αναγνωστόπουλου, Γκελμπερή, κ.ά.

Ευτυχία Δ. Λιάτα

«Αργεία γη: Από το Τεριτόριο στο Βιλαέτι (τέλη 17^ου αρχές 19^ου αι.)».

Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 2003

Σελ. 144

ISBN 960-7916-26-3

Η κατάληψη του Παλαμηδίου και του Ναυπλίου από τους τούρκους το 1715, όπως περιγράφεται από τον Αλέξανδρο Καοτόρτα (Caotorta)

Οι αρχές του 18ου αιώνα βρήκαν την Βενετία σε μία προχωρημένη κατάρρευση, σε μια τελευταία προσπάθειά της, επιτυγχάνει το 1686 να αποσπάσει από τους Τούρκους τον Μοριά. Η Τουρκία εξαπέλυσε στις 9.12.1714 εναντίον της μια στρατιά από 70.000 (κατ’ άλλους 100.000 και κατ’ άλλους 200.000) άνδρες, με ρητή εντολή να ανακαταληφθεί ο Μοριάς οπωσδήποτε.

 Η στρατιά, που προοριζόταν για την Πελοπόννησο, με επικεφαλής τον Αλή Νταμάτ Πασά, εμφανίστηκε στις αρχές Μαΐου του 1715 προ της Κορίνθου και σε χρονικό διάστημα 70 ημερών κατέλαβε όλο το Μοριά. Ανάμεσα στα καταληφθέντα τότε οχυρά είναι και το Παλαμήδι του Ναυπλίου.

 Η Έκθεση Caotorta

9 Αυγούστου 1715 Ε.Ν.

Αλέξανδρος Καοτόρτα υπηρετούσα ως λογιστής του Δημοσίου στο Ναύπλιο. Βρισκόμουν στο Ναύπλιο τον καιρό που αιχμαλωτίστηκα από τους Τούρκους. Εκεί σκλαβώθηκα από ένα Γενίτσαρο και με τη βοήθεια του Υψίστου, βρήκα τον τρόπο να αποδράσω. Κατέληξα σήμερα εδώ, ερχόμενος από τη Γαστούνη.

Οφείλοντας να περιγράψω τη μεγάλη ατυχία αυτού του Φρουρίου (του Ναυπλίου), θα πω όσα γνωρίζω.

Πανοραμική άποψη του Παλαμηδίου, καρτ ποστάλ των εκδόσεων Νικ. Στουρνάρα, δεκαετία 1950.

Την Τρίτη, που ήταν η εννάτη του περασμένου μηνός, φάνηκε ένα τμήμα από Τούρκους στην πεδιάδα του Άργους. Την Τετάρτη και την Πέμπτη αυξήθηκαν πολύ και προχώρησαν και ακροβολίστηκαν με τους δικούς μας μέχρι την Πρόνοια, όπου όλοι οι τοίχοι των σπιτιών ήσαν ακόμη όρθιοι, έτσι μπόρεσαν να επωφεληθούν από αυτούς τους τοίχους για να καλύπτουν τις κινήσεις τους. Την Παρασκευή συνέχι­σαν να αυξάνονται και το Σάββατο το στρατόπεδό τους εκτείνονταν από του Σερεμέτη μέχρι το Παλαιόκαστρο (Τίρυνθα), ήσαν όμως και σκηνές μέχρι το Άργος.

Κατά την διάρκεια των ακροβολισμών που αναφέραμε πάρα πάνω, τραυματίστηκαν δύο ή τρείς από τους δικούς μας. Την Κυριακή πέντε κανόνια τοποθετημένα πάνω στα Τείχη (Τίρυνθα) άρχισαν να κτυπούν τις γωνίες των δύο προμαχώνων (Baloardi) [προμαχώνας του Μιλτιάδη] του Dolfin και του Mocenigo και την ίδια ημέρα κατά τις 15 (ώρα) επετέθηκαν στο Bonetto, που ήταν ένα οχυρό έξω από την Τανάλια. Δεν ήσαν σε αυτή τη θέση περισσότεροι από 30 έως 40 άνδρες της Φρουράς, τους οποίους εύκολα ανάγκασαν να υποχωρή­σουν και χωρίς να χάνουν καιρό επετέθηκαν και στην Τανάλια [προμαχώνας Αχιλλέας].

Ο προμαχώνας Αχιλλέας. Η «Opera Doppia Tenaglia» των Βενετών, και «Yürüyüs tabya» των Τούρκων. Αυτή υπέστη την πρώτη επίθεση των Τούρκων το 1715.

Επροχώρησαν μέχρι την τάφρο (Fossa), όπου αναχαιτίστηκαν επα­νειλημμένα με εκρηκτικές χειροβομβίδες. Τελικά, επαναλαμβάνοντας τις προσπάθειες και μεταφέροντας αρκετά ξύλα και χώματα έγιναν κύριοι του Περιβόλου, περιτειχίσματος (Palissata), όπου επολέμησαν στήθος με στήθος με τους δικούς μας. Οι φρουροί μας συνέχισαν να αμύνονται. Παραμένοντας εκεί οι Τούρκοι άρχισαν να ανοίγουν μιάν υπόνομο και την ανετίναξαν το Σάββατο το πρωί και, αφού δημιουρ­γήθηκε ένα ρήγμα, κατέλαβαν την Τανάλια, συνέχισαν να καταλαμ­βάνουν το ένα οχυρό μετά το άλλο, και σε σύντομο χρονικό διάστημα έγιναν κύριοι των πάντων και κατέβηκαν μέχρι την Πύλη της Ξηράς.

Έτρεξαν και από το Στρατόπεδο (το Τουρκικό) πολλοί και από την παραθαλάσσια οδό, έφτασαν σ’ ένα σημείο μεταξύ των προμαχώνων του Dolfin και του Mocenigo, που αμέσως εγκαταλείφθηκαν. Φτάνον­τας στο Μώλο και βρίσκοντας τα τείχη εγκαταλελειμμένα, ανεβαίνον­τας ο ένας πάνω στον άλλο μπόρεσαν να μπουν μέσα στην πόλη και ανοίγοντας κατόπιν τις Πύλες δεν άργησε να πλημμυρίσει απ’ αυτούς η πόλη.

Σκαρίφημα των Οχυρώσεων του Παλαμηδίου

Ο Εξοχότατος S.^r P.^r Gñl (Bon) και ο S. Gñl Zacco κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών στο Παλαμήδι, βρίσκονταν κάτω από την αψίδα της Πύλης της Ξηράς και βλέποντας ότι οι Τούρκοι θα ήσαν νικηταί, αποφάσισαν αμέσως να διασωθούν στην Ακροναυπλία (Fortezza) σηκώνοντας λευκή σημαία πάνω στα τείχη της πόλης και σπεύδοντας, έδωσαν με τον υπασπιστή του Stae διαταγή στην Ακροναυπλία να κάνουν το ίδιο και να πάψουν να πυροβολούν. Οι Τούρκοι δεν ασχο­λήθηκαν καθόλου με τις σημαίες, κατέλαβαν την πόλη και χωρίς να χάσουν καιρό έτρεξαν στην Ακροναυπλία. (Μπήκαν) από τη μία Πύλη και από την άλλη και βρήκαν εκεί πολλούς από τη Φρουρά αλλόφρο­νες, και για να ανοίξουν δρόμο να περάσουν [προσπαθούσαν να φτάσουν το συντομότερο εκεί που ήσαν συγκεκριμένα τα γυναικόπαιδα, για να τα αιχμαλωτίσουν] σκότωσαν πολλούς. Έπειτα έπαψαν να σκοτώνουν και αιχμαλώτισαν τους λοιπούς.

Στο Μοναστήρι των Φραγκισκανών Πατέρων βρίσκονταν ο S.E. Prov.^r Geñl με τον S.^r Geñl Zacco, και τους συνέλαβαν και τους οδήγησαν κατόπιν στον Βεζύρη. Ο Geñl Zacco ήταν πληγωμένος στο κεφάλι από μιά πέτρα που πετάχτηκε κατά την έκρηξη μιάς οβίδας πάνω στην αψίδα, κάτω από την οποία είχαν καταφύγει, και τα μολύβια (τα θραύσματα) (πέρασαν) πάνω από το κεφάλι του. Ο S.E. Prov. Geñl δεν έπαθε τίποτα.

Ναύπλιο, το παλιό τζαμί. Το τέμενος μετατράπηκε κατά τη διάρκεια της Β’ Ενετοκρατίας σε χριστιανικό ναό του ρωμαιοκαθολικού δόγματος, αφιερωμένο στον Άγιο Αντώνιο και κατά τον Λαμπρυνίδη, (Ναυπλία 130), παραχωρημένος στους Φραγκισκανούς Πατέρες. Κατά τη διάρκεια της Β’ Οθωμανικής περιόδου χρησιμοποιήθηκε εκ νέου ως μουσουλμανικό τέμενος. Μετά την Απελευθέρωση δικαστήριο, αλληλοδιδακτικό σχολείο, σήμερα λειτουργεί ως χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων και εκθέσεων. Η υδατογραφία είναι του βαυαρού αξιωματικού G. Haubenschmid που υπηρέτησε στην Ελλάδα κατά την οθωνική περίοδο.

Εγώ κατά τη διάρκεια όλων αυτών βρισκόμουν στην Ακροναυπλία και εκεί αιχμαλωτίστηκα από ένα Γενίτσαρο, που με οδήγησε στο (Τουρκικό) στρατόπεδο και με πούλησε σε άλλον για 50 ρεάλια. Πέρασα από χέρι σε χέρι και τελικά με πήρε ένας Τουρκαλβανός από αυτούς που θα πήγαιναν να ενωθούν με τα τμήματα του Πασά που βρίσκεται στη Γαστούνη και όπου, χάρις στο Θεό, βρήκα τη δυνατότητα να ελευθερωθώ και να καταλήξω εδώ.

Την Κυριακή, την ώρα που βρισκόμουν στο Στρατόπεδο, έμαθα ότι ο Βεζύρης έβγαλε μία διαταγή, ότι όποιος είχε στην κατοχή του σκλάβους, ώφειλε να τους παραδώσει στη διάθεσή του και όσους έφερναν τους πλήρωνε 30 ρεάλια τον καθένα, και σε ένα τόπο που είχε ετοιμάσει με τους στρατιώτες του εκεί γύρω, έβαλε και τους έκοψαν τα κεφάλια. Ο Τούρκος που με είχε συλλάβει με κρατούσε κρυμμένο και με οδήγησε μακριά από εκεί.

Τη Δευτέρα το πρωΐ, δεν γνωρίζω να πω αν συνεχίστηκε αυτή η ωμότητα. Γνωρίζω ότι τις γυναίκες και όλα τα παιδιά τα απάλλαξαν από αυτό το μαρτύριο (Flagello), και ακόμη ότι την ημέρα της κατάλη­ψης, έκοψαν όλους τους γέρους και όσους δεν μπορούσαν να περπατή­σουν γρήγορα.

Την ημέρα που οι Τούρκοι στερέωσαν το πόδι τους στον Περίβολο της Τανάλιας, πέθανε χτυπημένος από πυροβόλο όπλο στο στήθος ο συνταγματάρχης Διοικητής Cardosi και ο συνταγματάρχης La Salla, που ήταν και αυτός στο Παλαμήδι ως συνταγματάρχης και μηχανικός, παρέμενε εκεί ως αντικαταστάτης του Cardosi.

Την Τρίτη, αφού είχαν στερεώσει (οι Τούρκοι) την κατοχή τους στο Περίβολο της Τανάλιας, «εκάρφωσε» τα κανόνια, έτσι που να μη μπορούν πια να λειτουργή­σουν, γιατί όταν οι εχθροί θα κατελάμβαναν αυτό το οχυρό, να μη μπορέσουν να τα αξιοποιήσουν. Αλλά κακά ερμηνευμένη από τους στρατιώτες και από τους Έλληνες του Παλαμηδίου αυτή η ενέργεια, έφτασε η πληροφορία στον Εξοχότατο Διοικητή, ο οποίος τον καθήρεσε από τη θέση του, διέταξε να τον συλλάβουν και να του απαγγεί­λουν κατηγορία.

Σε αντικατάστασή του απεστάλη ο συνταγματάρχης Medin βοη­θούμενος από τον Ιππότη La Silua, μηχανικό. Ο συνταγματάρχης κατά τη διάρκεια της μεγάλης επίθεσης της Τανάλιας πληγώθηκε στο κεφάλι από βλήμα πυροβόλου όπλου και πέθανε. Αμέσως μόλις ο Ιπ. La Silua βρέθηκε πάνω στο Παλαμήδι, προσπάθησε να θέσει σε λειτουργία τα κανόνια, και άκουσα ακόμη ότι αποκαλύφτηκε προσυνεννόηση, (προδοσία). Τι απέγινε με τον συνταγματάρχη La Salla δεν γνωρίζω, αλλά άκουσα ότι από τη δίκη του δεν αποδείχτηκε η ενοχή του.

Ο (Τουρκικός) Στόλος δεν βοήθησε σ’ αυτή την περίσταση. Εκτός από το ότι προώθησε «παλάντρες» στην Καραθώνα, απ’ όπου έρριξε δύο οβίδες και όταν είδαν ότι δεν μπορούσαν να φτάσουν στο Φρούριο (Ναύπλιο), έσπευσαν να υποχωρήσουν. Τότε αξίωσαν οι ναύτες (Le-venti: πεζοναύτες) αυτού του Στόλου μερίδιο στη λεία, για το οποίο γεννήθηκε μεγάλη φιλονικία. Αλλά προσέφυγαν στον Βεζύρη ο οποίος αποφάσισε υπέρ εκείνων της ξηράς, λέγοντας ότι τέτοια ήταν και η πρόθεση του Μεγάλου Κυρίου και ότι για τους Λεβέντες είχε επιφυλάξει όλη τη λεία που είχε καταλάβει ο Στόλος του Καπετάν Πασά στη θάλασσα.

Την ώρα που απομακρυνόμουν από το στρατόπεδο είδα το Στόλο, και από τους Τούρκους με τους οποίους ήρθα στη Γαστούνη, άκουσα να λένε ότι ο Βεζύρης είχε την πρόθεση να επιτεθεί στη Μεθώνη όπου θα ωδηγούσαν και τον Στόλο.

Δεν ήταν μικρή η ζημιά που υπέστησαν οι Τούρκοι στο Παλαμήδι και πιστεύω ότι δεν σκοτώθηκαν περισσότεροι από 6000, αντίθετα με τους ελάχιστους δικούς μας. Καμιά από τις οβίδες τους δεν βρήκε το παραμικρό σπίτι, έτσι που όσοι είχαν καταφύγει σε μέρη όπου οι οβίδες δεν μπορούσαν να τους φθάσουν, ξαναγύρισαν κατά το μεγαλύ­τερο μέρος στα σπίτια τους.

Δεν μπορώ να κατονομάσω ποια διακεκριμένα πρόσωπα σκοτώ­θηκαν, με εξαίρεση τους προρρηθέντες συνταγματάρχες Cardosi και Medin και τον σεβασμιότατο αρχιεπίσκοπο Carlini, που τον είδα την ημέρα που κατελήφθη η πόλη πεσμένο πάνω στο δρόμο απέναντι από την είσοδο του σπιτιού του Πλανήτερου, παρετήρησα εν τω μεταξύ ότι από τον ίδιο δρόμο με ωδήγησαν έξω στο στρατόπεδο, και άκουσα ακόμη να λένε ότι μεταξύ εκείνων που αποκεφάλισε ο Βεζύρης ήταν και ο λογιστής (;) (Raggionato) Καλογεράς.

Τάκης Μαύρος

Παλαμήδι, Ιστορική Αναδρομή, Αθήνα, 1988.

Σχετικά θέματα:

• Η κατάληψη του Παλαμηδίου και του Ναυπλίου από τους τούρκους το 1715, όπως περιγράφεται από τον Μάνθο Ιωάννου
• Διάγγελμα του Σουλτάνου Αχμέτ Γ΄ για την κατάληψη του Ναυπλίου (12.11.1715)
• Η οχύρωση του Παλαμηδίου – Απόσπασμα από την έκθεση του Αυγουστίνου Σαγρέδου γενικού προνοητού της Πελοποννήσου

Η δημοσίευση προστατεύεται με κωδικό. Επισκευθείτε στο site και εισάγετε τον κωδικό.

Μαρτυρίες για την πτώση τ’ Αναπλιού στους Τούρκους (9 Ιούλη 1715). Ευτυχία Δ. Λιάτα, «Μνήμων» τ. 5ος, Αθήνα, 1975.

Άποψη του Ναυπλίου, χαλκογραφία, από έκδοση του V. Coronelli (β’ μισό 17ου αιώνα)

[…] Τα νέα για τη ρωσοτουρκική συνθήκη του 1711  έχουν φτάσει στο Μοριά κι αμέσως αρχίζουν οι πρώτες σοβαρές ανησυχίες. Δε μας ξενίζει το γεγονός πως η πρώτη υποψία για τον κίνδυνο, που απειλεί τώρα την Πελοπόννησο, σπέρνεται από Έλληνες που ζουν στη Βενετία. Αυτοί, στη θέση που βρίσκονται, έχουν τη δυνατότητα καλύτερης πληροφόρησης, αφού πηγή τους είναι η ίδια η Βενετία. Η εμπορική τάξη φυσικά είναι αυτή που περισσότερο θα πληγεί από έναν πόλεμο, γι΄αυτό και οι φόβοι των εμπόρων είναι αμεσότεροι και εντονότεροι. Ανησυχούν οι έμποροι του ελληνικού χώρου για τις περιουσίες τους και σπεύδουν να επιστήσουν την προσοχή των αφεντάδων τους στη Βενετία, να μη ξανοιχτούν σε οικο­νομικές επενδύσεις στο Μοριά στέλνοντας χρήματα για το σκοπό αυτό ούτε και στα πιο έμπιστά τους πρόσωπα. Ξαφνικά κάθε ανησυχία για το ενδεχόμενο πολέμου φαίνεται να σταματάει και για διόμισι περίπου χρόνια δε γίνεται ο παραμικρός λόγος γύρω από το θέμα που τόσο τους αναστά­τωσε.

Οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ Μοριά και Βενετίας στο διάστημα αυτό, όπως προκύπτει από την αλληλογραφία των συναλλασσομένων προσώπων, μοιάζει να διεξάγονται σε κανονικό ρυθμό κι η ζωή στη μητρό­πολη και στην αποικία της, φαινομενικά τουλάχιστον, κυλάει ομαλά.

Για το επίσημο βενετικό κράτος όμως το φάσμα του πολέμου με την Τουρκία δεν έσβησε ούτε για μιά στιγμή, παρά τις προσπάθειες της Πύλης να κρύψει τις πραγματικές της προθέσεις και να παραπλανήσει τον αντίπαλο, στηρί­ζοντας έτσι την επιτυχία των σχεδίων της στον αιφνιδιασμό. Η Γερουσία, πάντα άγρυπνη, εντείνει τις προσπάθειες ενίσχυσης όλων των φρουρίων στο Μοριά. Οι εκθέσεις των τελευταίων Βενετών διοικητών, που φτάνουν στο Συμβούλιο, μιλάνε διεξοδικά για τις εντατικές οχυρωματικές εργασίες, που γίνονται κυρίως στην πρωτεύουσα της βενετικής Πελοποννήσου. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα της υποψίας και την ένταση του εξοπλισμού κι από τις δυό πλευρές, περνάνε περισσότερα από δυό χρόνια, όταν το Γενάρη του 1715 αρχίζει να φουντώνει πάλι το άγχος του πολέμου…

Για τη συνέχεια της ανακοίνωσης της κας Ευτυχίας  Λιάτα πατήστε διπλό κλικ στον παρακάτω σύνδεσμο: Μαρτυρίες για την πτώση τ’ Αναπλιού στους Τούρκους

Σχετικά θέματα:

• Διάγγελμα του Σουλτάνου Αχμέτ Γ΄ για την κατάληψη του Ναυπλίου (12.11.1715)
• Η κατάληψη του Παλαμηδίου και του Ναυπλίου από τους τούρκους το 1715, όπως περιγράφεται από τον Μάνθο Ιωάννου
• Η κατάληψη του Παλαμηδίου και του Ναυπλίου από τους τούρκους το 1715, όπωςπεριγράφεται από τον Αλέξανδρο Καοτόρτα (Caotorta)
• Η οχύρωση του Παλαμηδίου – Απόσπασμα από την έκθεση του Αυγουστίνου Σαγρέδου γενικού προνοητού της Πελοποννήσου

Πνευματικές διαδρομές στο β’ μισό του 19ου αιώνα μέσα από την ανέκδοτη αλληλογραφία του Αργείου λόγιου και ιστορικού Δημητρίου Βαρδουνιώτη: Πρόδρομη παρουσίαση.

«Ελεύθερο Βήμα»

Από την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού.

Η Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, δημιούργησε ένα νέο χώρο, το «Ελεύθερο Βήμα», όπου οι αναγνώστες της θα έχουν την δυνατότητα να δημοσιοποιούν σκέψεις, απόψεις, θέσεις, επιστημονικά άρθρα ή εργασίες αλλά και σχολιασμούς επίκαιρων γεγονότων.

Δημοσιεύουμε σήμερα στο «Ελεύθερο Βήμα» πρόδρομη ανακοίνωση της Δρ. Σοφίας Πατούρα- Σπανού με θέμα: «Πνευματικές διαδρομές στο β’ μισό του 19ου αιώνα μέσα από την ανέκδοτη αλληλογραφία του Αργείου λόγιου και ιστορικού Δημητρίου Βαρδουνιώτη», στα πλαίσια του επιστημονικού Συμποσίου: Ελληνικότητα και ετερότητα: Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και «Εθνικός Χαρακτήρας» στον 19ο αιώνα. 14-17 Μαΐου 2015, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα.

Είναι γνωστό ότι ιστορικά πρόσωπα, αφανή και σχεδόν άγνωστα έως κάποια χρονική στιγμή, αναδύθηκαν από τη σιωπή και εμφανίσθηκαν στο προσκήνιό της ιστορίας, είτε λόγω της φυσικής εξέλιξης της έρευνας και των δυνατοτήτων της, είτε συχνά από τυχαίους παράγοντες. Εν προκειμένω συντρέχουν και οι δύο λόγοι. Από τη μια, η σταδιακή ψηφιοποίηση των φιλολογικών περιοδικών και των άλλων εντύπων του 19ου και 20ού αιώνα, παρέχει την ευκαιρία στους ερευνητές να γνωρίσουν και να καταγράψουν, μαζί με τα ονόματα και τα έργα των γνωστών λογίων, και εκείνα των αδικημένων από την νεότερη έρευνα, ανάμεσα στα οποία περίοπτη θέση κατέχει το όνομα και το έργο του Δημητρίου Βαρδουνιώτη.

Βαρδουνιώτης Δημήτριος

Από την άλλη, αναφορικά με το συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο, η συμπτωματική δωρεά, η προσεκτική φύλαξη και η απόφαση, από την πλευρά μου, της αξιοποίησης του αρχείου της προσωπικής του αλληλογραφίας, έρχεται να φωτίσει ακόμη περισσότερο το πορτρέτο μιας σημαντικής μορφής της μετεπαναστατικής γενιάς του β’ μισού του 19ου αιώνα. Η απουσία εκτενούς βιβλιογραφίας και ο περιορισμένος αριθμός αναφορών στο όνομά του, δεν μπορούν να μειώσουν κατά κανένα τρόπο την αξία του. Γιατί ο Αργείος λόγιος υπήρξε σπουδαίος ιστορικός, λογοτέχνης, λαογράφος, δημοσιογράφος κυρίως όμως ακούραστος σκαπανέας του παρελθόντος. Κυνηγητής της γνώσης και της δόξας, από τη μια μεριά τρυγάει αχόρταγα το μέλι των βιβλίων κι από την άλλη σκαρώνει στίχους, διηγήματα, σκαλαθύρματα, κριτικές, μελετήματα κάθε λογής μπαίνοντας δικαιωματικά στη χορεία των αττικιζόντων παντoιογράφων, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Σπύρος Παναγιωτόπουλος σε μια από τις λίγες μελέτες που έχουν γραφτεί για τη ζωή και το έργο του.

Την εξήγηση της αγνοημένης ως σήμερα λογιοσύνης του, δίνει προφητικά, 90 περίπου χρόνια πριν, ο σύγχρονός του Γεώργιος Λογοθέτης, το 1928, σ’ ένα κριτικό σημείωμα, αφιερωμένο στη μνήμη του: Σε μια αποστροφή του λόγου του για τον Ζαν-Μωρεάς, που έγινε πασίγνωστος και διάσημος λόγω της εγκατάστασης και της λογοτεχνικής δημιουργίας του στο Παρίσι, κλείνοντας τη μελέτη του επισημαίνει: Ο Βαρδουνιώτης δεν θα περνούσε ασφαλώς τόσον αγνοημένος, αν δεν αγαπούσε τόσο την μικρή του πατρίδα, το Άργος και δεν περιωρίζετο στη ζωή της και την ιστορία της. Ο επαρχιώτης λοιπόν λόγιος, μακριά από τα φιλολογικά σαλόνια της εποχής, μακριά από τις δημόσιες σχέσεις και τις ζυμώσεις που συντελούνταν στους λογοτεχνικούς συλλόγους, στα πνευματικά κέντρα και στα εκδοτικά στέκια της Πρωτεύουσας, ζούσε μόνιμα στη μικρή του πόλη. Δούλευε ακούραστα, σχεδόν υπεράνθρωπα, για την πνευματική προαγωγή του τόπου του αλλά και του Έθνους, ασκώντας παράλληλα με επιτυχία το επάγγελμα του δικηγόρου.

Παρά ταύτα, οι σύγχρονοι ομότεχνοί του Αθηναίοι φαίνεται πως τον γνώριζαν καλά, αναφέρονταν συχνά σε εκείνον και συζητούσαν για το έργο του, παρά τη φυσική του απουσία από το Κέντρο. Εκτιμώντας τη φιλεργατικότητά του, τη φιλοτιμία του και την αξία του πολυδιάστατου έργου του, δεν φείδονταν ευμενών και επαινετικών σχολίων και δεν δίσταζαν να ζητούν τη συνδρομή του για ποικιλία θεμάτων. O εκδότης της Ποικίλης Στοάς Ιωάννης Αρσένης, σε επιστολή του προς τον Βαρδουνιώτη το 1882, αφού του μεταφέρει την μεγάλη απήχηση που είχε στο αναγνωστικό κοινό το δημοσίευμά του στο Ημερολόγιο του ’82, το οποίο αναδημοσιεύθηκε από την Εστία, του εκφράζει επίσης πολλών τα ειλικρινή συγχαρητήρια δια το σοβαρόν έργον των εθίμων.

Νικόλαος Πολίτης

Δέκα χρόνια αργότερα ο Μπάμπης Άννινος, ζητώντας του επίμονα να του αποστείλει εγκαίρως και καμμίαν άλλην πραγματείαν ωσάν την πρώτην προσθέτει στην επιστολή του: Ο Άγγελος Βλάχος, προχθές εις του Σουρή το σπίτι μού ωμίλησε πολύ επαινετικά περί της πραγματείας σου. Την ίδια εκτίμηση εκφράζει και ο Νικόλαος Πολίτης σε επιστολή που του απευθύνει, το 1890: παρηκολούθησα πάντοτε την ακαταπόνητον φιλολογικήν και δημοσιογραφικήν εργασίαν σας, τοσούτο μάλλον αξίαν τιμής, καθ’ όσον δεν παρεμποδίζει αυτήν, ουδέ μαραίνει τον προς ταύτην αναγκαίον ζήλον και ενθουσιασμόν -ας μοι επιτραπή δέ η λέξις αύτη προκειμένου περί της διαμονής σας εν πόλει εστερημένη ως αι πλείσται δυστυχώς των ελληνικών πόλεων, φιλολογικής κινήσεως και οιουδήποτε κέντρου εκ των απαραιτήτων προς πνευματικήν εργασίαν. Ας σημειωθεί ότι ο Βαρδουνιώτης τροφοδοτούσε συνεχώς το έργο του μεγάλου λαογράφου με ανέκδοτο λαογραφικό υλικό, όπως δημοτικά τραγούδια, παροιμίες, έθιμα και άλλα «μνημεία» της δημώδους φιλολογίας. Σε μία από τις πρώτες επιστολές του προς τον Βαρδουνιώτη, ο τακτικός αλληλογράφος του Αρσένης, πέρα από τον προσωπικό του θαυμασμό, τού μεταφέρει την εντύπωση του Ιωάννη Καμπούρογλου για τη συμβολή του στη Νέα εφημερίδα, αλλά και τη γενικότερη εικόνα που είχε για εκείνον: Σε ηγάπησε πολύ ο κ. Καμπούρογλου – καίτοι ως μοι είπεν προτού να σε γνωρίση είχε ακούσει πολλά λαμπρά δι εσέ, και δημοσία επήνεσε την φιλοπονίαν σου, την ευφυΐαν σου, τον ευγενή σου χαρακτήρα, την αγαθήν σου ψυχήν και τας γνώσεις σου. Σε δική του επιστολή προς τον Βαρδουνιώτη, ο Ιωάννης Καμπούρογλου, εξαίροντας την ακαταπόνητη ερευνητική του δραστηριότητα, αναφωνεί: Εύγε τη ιχνηλατική σου δυνάμει εις τ’ άδυτα παρελθόντα.

Η παροιμιώδης φράση του Βαρδουνιώτη ανάπαυσις δεν είναι η αποχή από την εργασία, αλλά η αλλαγή εργασίας καταδεικνύει τη σιδερένια του θέληση για γνώση και πνευματική δημιουργία και επιβεβαιώνει τη γνώμη που είχαν γι αυτόν οι ομότεχνοι αλληλογράφοι του. Είναι δύσκολον να γεννηθεί μία τοιαύτη ιδιοφυΐα και να ακμάση δια τόσον εμμόνου, φωτεινής, ακριβοδικαίας, εμπνευσμένης και ευθικριτικής φιλοπονίας θα γράψει σε αφιέρωμα στον Αργείο λόγιο τού περιοδικού Ηραία το 1939, αρκετά δηλαδή χρόνια μετά το θάνατό του, ο στενός του φίλος και συνεργάτης Δημήτριος Καμπούρογλου.

Ο Βαρδουνιώτης, γεννημένος το 1947 σε μια προνομιούχο ιστορικά πόλη και ανήκοντας στη μετεπαναστατική γενιά των εντατικών εθνικών διεργασιών, με έμφυτη κλίση στην ιστορική έρευνα, τη λογοτεχνία και την πολιτική δράση, μετέσχε καθολικά στα δρώμενα της εποχής του. Συντάκτης και εκδότης πολλών τοπικών εφημερίδων, συνιδρυτής και αντιπρόεδρος του ιστορικού φιλολογικού συλλόγου Δαναός και αργότερα ιδρυτής του Ινάχου, πατριάρχης των γραμμάτων και αριστοτέχνης του καλάμου κατά τον συντοπίτη του λόγιο Νικόλαο Γκινόπουλο, δεν μπορούσε να περιοριστεί πνευματικά στα στενά όρια της τότε Αργολιδοκορινθίας.

Ο συγγραφέας των έργων Εκδρομαί εις Μυκήνας, Καταστροφή του Δράμαλη, Αφνειός Κόρινθος, Φρύνη, Μπουμπουλίνα, Εδουάρδος Μάσσων, Εμμανουήλ Καλλέργης, έγινε γρήγορα γνωστός στους αθηναϊκούς κύκλους και απέσπασε σπουδαίες κριτικές από τον τότε κυρίαρχο Τύπο της Πρωτεύουσας. Εφημερίδες όπως οι Καιροί του Κανελλίδη, η Πόλις, η Εστία, η Νέα Εφημερίς, ο Νέος Τύπος κ. α., τού έπλεξαν το εγκώμιο μετά τη γοητευτική διάλεξη που έδωσε στον φιλολογικό σύλλογο Παρνασσό περί της Αφνειού Κορίνθου στις 9 Δεκεμβρίου του 1894. Στις 13 του ίδιου μήνα η εφημερίδα Πόλις έγραψε: Σπανίως ανάγνωσμα δημόσιον έτυχε τόσον ομοθύμου επιδοκιμασίας όσον το εν τω συλλόγω «Παρνασσώ» γενόμενον παρά του Δ. Βαρδουνιώτου δικηγόρου εξ Άργους, κατά την εσπέραν της Παρασκευής. … Ο κ. Βαρδουνιώτης, γνωστός και πρότερον, … κατέκτησε την συμπάθειαν και την εκτίμησιν των μέχρις ασφυξίας συνωθουμένων άνω και κάτω εν τη μεγάλη αιθούση του συλλόγου «Παρνασσού» επιλέκτων ακροατών του.

Το ιστορικό έργο, βέβαια, με το οποίο είναι ταυτισμένο το όνομά του, πρωτότυπο και δυνατό, βασική πηγή της νεότερης ιστορίας μας, είναι η Καταστροφή του Δράμαλη. Κάτοχος του μεγαλύτερου μέρους του αρχείου του Νικηταρά και του στρατηγού Τσώκρη και αυτήκοος μάρτυς ζωντανών αφηγήσεων των πρεσβυτέρων τού περιβάλλοντός του, συνέθεσε την ιστορία της μάχης των Δερβενακίων με αξιόπιστο και αριστοτεχνικό τρόπο. Ο Δημήτριος Καμπούρογλου, χαρακτηρίζοντας αυτή τη μονογραφία «μνημειώδη», σημείωνε: εις τα Δερβενάκια, που κάποτε θα στολισθούν με δάσος ανδριάντων, πρέπει ξεχωριστή, απόμακρα, αλλά περίοπτος να σελαγίση και η μορφή του Βαρδουνιώτη.

Η ευρυμάθεια, η πνευματική του εμβέλεια, ο ακάματος ζήλος του για την ιστορική και λογοτεχνική παραγωγή, η εθνική προσφορά του και η εμπλοκή του στα πολιτικά πράγματα, ξεδιπλώνονται στις πολυάριθμες σελίδες των ανέκδοτων επιστολών τού προσωπικού του αρχείου. Πρόκειται για έναν μεγάλο αριθμό επιστολών προς τον Βαρδουνιώτη (350 περίπου) από πλήθος αλληλογράφων, γνωστών λογίων, πολιτικών και νομικών της εποχής. Χρονολογικά η αλληλογραφία εκτείνεται από το 1869, έτος της πρώτης επιστολής από τον λόγιο, διευθυντή της Βιβλιοθήκης της Ανδρίτσαινας, Αναστάσιο Παπαδήμο, έως το 1924, χρονιά του θανάτου του, κατά την οποία λαμβάνει την τελευταία επιστολή από τον επιστήθιο φίλο του Δημήτριο Καμπούρογλου.

Το μεγαλύτερο μέρος των επιστολών προέρχεται από κύκλους λογίων της Αθήνας αλλά και άλλων κέντρων της εποχής, ακόμη και από τον τουρκοκρατούμενο Ελληνισμό: την Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη, τη Δράμα, τη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια, τα Ιεροσόλυμα. Οι επιστολές υπογράφονται από εκδότες, διευθυντές και αρθρογράφους των κορυφαίων τότε λογοτεχνικών δελτίων και φιλολογικών περιοδικών, Ημερολογίων, εφημερίδων και συγγραμμάτων. Οι συνεχείς και επίμονες προσκλήσεις τους προς τον Βαρδουνιώτη για συμμετοχή στη σύνθεση της ύλης των εντύπων τους, συχνά μάλιστα από το ξεκίνημά τους, δείχνει την αναγνώριση και την εκτίμηση που είχε κερδίσει ως συγγραφέας και πνευματικός δημιουργός. Από το περιεχόμενο των επιστολών προκύπτει ότι ο Βαρδουνιώτης, ξεπερνώντας τα τοπικά όρια της πνευματικής δράσης του, τροφοδοτούσε αδιάλειπτα πολλά από τα έντυπα της εποχής εκείνης με τις δικές του συμβολές: διηγήματα, άρθρα, κριτικά σημειώματα, ποιήματα, ιστορικές αναφορές, δοκίμια, σατιρικά και λαϊκά αφηγήματα, έγγραφα, κ. ά.

Δεσμίνης Δημοσθένης

Τα Ημερολόγια του Σκόκου και της Σβορώνου, η Ποικίλη Στοά του Αρσένη, το Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασώπιου, ο Παρνασσός, η Εστία, το Εγκυκλοπαιδικόν Ημερολόγιον του Κουτούβαλη στη Σμύρνη, ο Απόλλων του Σακελλαρόπουλου, το Ελληνικόν Ημερολόγιον στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, το Αθηναϊκόν Ημερολόγιον των Μαυρογένη-Πρίντεζη, ο Βόσπορος και οι Αναμνήσεις στην Κωνσταντινούπολη, και πολλά ακόμη, φιλοξένησαν στις σελίδες τους κείμενα του Βαρδουνιώτη. Ως αρθρογράφος και ανταποκριτής, συνεργάσθηκε επίσης με πολλές εφημερίδες όπως, την Πρωτεύουσα εφημερίδα του Δημητρακόπουλου, την Δαναΐδα του Δεσμίνη, την Ηχώ των Αθηνών του Πασσαγιάννη, την εφημερίδα Καιροί του Πέτρου Καννελίδη, τις εφημερίδες Λαός και Έθνος, το Άστυ και τον Νεολόγο του Άννινου, τη Νέα Εφημερίδα των Δημητρίου και Ιωάννη Καμπούρογλου, ακόμη και με την βραχύβια Καθημερινή του Μίκιου Λάμπρου, κ. ά.

Συντάκτες επιστολών όπως ο Σκόκος, ο Άννινος, ο Αρσένης, ο Καννελίδης, ο Τιμολέων Φιλήμων, ο Ν. Πολίτης, ο Γεώργιος Σουρής, ο ανασκαφέας των Μυκηνών Χρ. Τσούντας, οι Ιωάννης και Δημήτριος Καμπούρογλου, η Ελένη Σβορώνου, ο Ειρηναίος Ασώπιος, ο Αναστάσιος Παπαδήμος, ο Νεοκλής Καζάζης, ο Ιάκωβος Τομπάζης, η Άννα Σερουΐου, οι ιστορικοί Σπ, Λάμπρος και Νικόλαος Βέης και πολλοί άλλοι – αδύνατο ν’ αναφερθώ σε όλους- ανταλλάσσουν μαζί του πληροφορίες και απόψεις ιστορικού και λογοτεχνικού ενδιαφέροντος. Ανταλλάσσουν βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες, συχνά κριτικές σκέψεις και ιδέες για τα νέα λογοτεχνικά ρεύματα, τις νέες εκδόσεις, και φυσικά τις πολιτικές εξελίξεις και τις κοινωνικές αλλαγές. Οι ιδρυτές της νεοελληνικής κωμωδίας Πολύβιος Δημητρακόπουλος και Νικόλαος Λάσκαρης σε πολυσέλιδες επιστολές τους, ζητούν τη γνώμη του για τα δικά τους έργα, συχνά όμως και τη συγγραφική συνδρομή του. Ευρωπαίοι Ελληνιστές, όπως ο γλωσσολόγος και φιλόλογος Eduard Engel από το Βερολίνο, ο λατινιστής και ελληνιστής Ernste Schulze από το Bautzen της Σαξονίας και η πρωτοπόρος γαλλίδα Julliette Αdam ζητούν και παρέχουν αμοιβαία, ιστορικό, αρχαιολογικό και φιλολογικό υλικό δυσεύρετο στη μία ή την άλλη πλευρά. Ας σημειωθεί μάλιστα ότι ο Schulze, με τον οποίο είχε πολύχρονη μεγάλη αλληλογραφία, μεταφράζει άρθρα και δοκίμια του Βαρδουνιώτη και τα δημοσιεύει στο τοπικό γερμανικό Τύπο.

Το στοιχείο όμως που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα την πολυδιάστατη προσωπικότητα και το πολύπλευρο έργο του Βαρδουνιώτη είναι η εθνική προσφορά του. Ακούραστος συλλέκτης και πιστός θεματοφύλακας των μνημείων του ιστορικού παρελθόντος, δίνει προσωπικούς αγώνες για τη διάσωση των πολλών και ποικίλων αρχαιοτήτων της Αργολίδας, η οποία στερούνταν εκείνη την εποχή ενός στοιχειώδους χώρου φύλαξης των σπουδαίων αρχαιολογικών καταλοίπων της περιοχής. Ο Βαρδουνιώτης ωστόσο δεν αρκείται μόνο στο μακρινό ιστορικό παρελθόν. Εργάζεται με πάθος και μεθοδικότητα, όπως αργότερα ο Βλαχογιάννης στην Αθήνα, για τη συλλογή και τη διάσωση των νεότερων ιστορικών τεκμηρίων της πατρίδας, τεκμήρια που θ’ αποτελέσουν τον πυρήνα της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας. Στο περιεχόμενο τριών επιστολών που λαμβάνει από την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία μαρτυρείται και αναγνωρίζεται δεόντως από τους ιθύνοντες, η μεγάλη εθνική προσφορά του με την αποστολή πλήθους εγγράφων αφορώντων στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. Μία εκτενής φράση του προέδρου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ιωάννου Μπόταση σε επιστολή του προς τον Βαρδουνιώτη καταδεικνύει τη γενναιόδωρη έναντι του ιστορικού του χρέους στάση του: βεβαίως είσθε πρώτος εν τη πρώτη γραμμή εκείνων οίτινες κατήρτισαν την πλουσίαν συλλογήν ιστορικών πηγών ας η καθ’ ημάς Εταιρεία δύναται να θέση εις την διάθεσιν των ερευνητών επ’ ωφελεία της ευκλεούς ιστορίας του Έθνους. Ο αριθμός των 10.625 εγγράφων που ο μεγάλος συλλέκτης των γραπτών εθνικών κειμηλίων είχε αποστείλει στην Εταιρεία έως το 1915, προκαλούν τη συγκίνηση και το θαυμασμό του προέδρου και του γραμματέως της Εταιρείας, Μπόταση και Ράδου. Τον Απρίλιο του 1909, ο Κωνσταντίνος Ράδος του ανακοινώνει ότι το Διοικητικόν Συμβούλιον της Εταιρείας έκανε διάβημα προς τον Υπουργό των Εξωτερικών εγγράφως τε και προφορικώς όπως ούτος προβή εις την αρμόζουσαν, τη φιλοπονία της φιλεπιστημοσύνης υμών, ηθικήν εκ μέρους του κράτους ικανοποίησίν σας· και συμπληρώνει: Τούτο το διάβημα εθεώρησεν καθήκον της η Εταιρεία ημών να κάμη, ανθ’ ων υπέρ της Εθνικής Ιστορίας κοπιάτε.

Η εθνική προσφορά του Βαρδουνιώτη δεν περιορίζεται στα σύνορα της ελεύθερης μόνο Ελλάδας. Το ταξίδι του στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη το 1890 και η γνωριμία του με σημαίνουσες προσωπικότητες της ελληνικής κοινότητας της πόλης, τον ευαισθητοποιούν γύρω από το Μακεδονικό και το επιτακτικό αίτημα της απελευθέρωσης του υπόδουλου ακόμη ελληνισμού. Η αλληλογραφία του μαζί τους, κυρίως δε οι εκτενείς επιστολές που επί 15ετία λαμβάνει από τον γιατρό και μακεδονομάχο στη συνέχεια Δημήτριο Ρίζο (τον επονομαζόμενο Ευμένη), αποκαλύπτουν την εναγώνια προσπάθεια του Βαρδουνιώτη να βοηθήσει με όποιο τρόπο μπορεί και με όσα μέσα διαθέτει, τη μεγάλη εθνική υπόθεση. Στέλνει με δυσκολία αθηναϊκά και άλλα έντυπα στη Θεσσαλονίκη και συμβάλλει στην δημοσιοποίηση και προβολή των εθνικών θεμάτων και των εσωτερικών προβλημάτων της ελληνικής κοινότητας της πόλης, είτε προσωπικά είτε με τη βοήθεια φίλων και γνωστών του.

Ιωάννης Κοφινιώτης

Σε ιδιαίτερη ενότητα μπορεί κανείς να εντάξει τις επιστολές προς τον Βαρδουνιώτη από λογίους συντοπίτες του, όπως ήταν οι εκπαιδευτικοί Ιωάννης Κοφινιώτης, Γεώργιος Δαλδάκης, oι νομικοί και λόγιοι Δημοσθένης Δεσμίνης και Νικόλαος Δημαράς, κ. .α., οι οποίοι αναδεικνύουν στο περιεχόμενό τους ζητήματα της εκπαίδευσης αλλά και τοπικά προβλήματα από την έλλειψη υποδομών όπως ήταν η μή συντήρηση του σιδηρόδρομου και των τρένων καθώς και η απουσία δικτύου άρδευσης της αργολικής πεδιάδας. Σημαντικές είναι και οι επιστολές ανδρών της γενιάς του Βαρδουνιώτη, υιών κατά κύριο λόγο και συγγενών αγωνιστών και πολιτικών της Επανάστασης, με δράση κυρίως στο Ναύπλιο και το Άργος: του Ιωάννη Νικηταρά, του Αναστασίου Γενναδίου, του Εμμανουήλ Καλλέργη και του ανεψιού του πολιτικού Δημητρίου Καλλέργη, του Ψύλλα, του Ιωάννη Τρικούπη. Από τις επιστολές ορισμένων από αυτούς καθώς και από εκείνες κορυφαίων πολιτικών που πρωταγωνίστησαν στον πολιτικό στίβο της εποχής, αποκαλύπτεται η πολιτική επιρροή που μπορούσε ν’ ασκήσει ο Βαρδουνιώτης στο εκλογικό σώμα της ιδιαίτερης πατρίδας του, λόγω του κύρους του και της ισχυρής προσωπικότητάς του.

Το ευρύ ιδεολογικό φάσμα που καλύπτουν οι επιστολές των πολιτικών αλληλογράφων του δεν επιτρέπουν τον ακριβή προσδιορισμό του δικού του πολιτικο-ιδεολογικού στίγματος. Εμφανίζεται μάλλον μετριοπαθής στο πολιτικό πεδίο, το οποίο πρέπει να είχε επισκιασθεί από την αφοσίωσή του στη δικηγορία και την εντατική ενασχόλησή του με την έρευνα και τη συγγραφή. Στα μέσα της δεκαετίας του ’80, πάντως, δύο έγκριτοι δημοσιολόγοι της εποχής, οι εκδότες Σκόκος και Άννινος επιζητούν την συνεργασία του για τα νεότευκτα έντυπά τους λόγω των φιλελευθέρων και προοδευτικών αρχών του, τις οποίες, όπως του υπενθυμίζει ο πρώτος, δημοσία πολλάκις κηρύττετε. Όλα αυτά βέβαια μέχρι την περίοδο του εθνικού διχασμού, όταν κατά τρόπο ανεξήγητο, όπως σημειώνει ο Σπύρος Παναγιωτόπουλος που τον γνώριζε προσωπικά, συντάσσεται ενεργά με τους βασιλόφρονες, αναδεικνύεται σε ηγετική μορφή τους στο Άργος, και στη συνέχεια το 1918 εκτοπίζεται στη Χίο και τη Μυτιλήνη. Η εξορία και η άφατη λύπη του για τη Μικρασιατική καταστροφή που επακολούθησε, κλόνισαν σοβαρά την υγεία του και επηρέασαν την πνευματική παραγωγή του. Τον Μάρτιο του 1924 πέθανε στην αγαπημένη του πατρίδα, το Άργος, αφήνοντας πίσω του ένα μεγάλο και πολυσύνθετο έργο. Χρέος δικό μας είναι να το αναζητήσουμε, να το εντοπίσουμε και να το αναδείξουμε.

Αθήνα 15/5/2015

Σοφία Πατούρα- Σπανού                                        

Διευθύντρια Ερευνών/Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών

Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Επιστημονικό Συμπόσιο: Ελληνικότητα και ετερότητα: Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και «Εθνικός Χαρακτήρας» στον 19ο αιώνα. 14-17 Μαΐου 2015, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα.

Η Θεσμοθέτηση των Αγροτικών Φυλακών Τίρυνθας

Οι Αγροτικές Φυλακές Τίρυνθας υπήρξαν η φυσική συνέχεια της γεωργικής σχολής που οικοδομήθηκε από τον πρώτο κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια κατά το 1829-1830, με τη συνδρομή του φιλέλληνα Ελβετού  Εϋνάρδου. Το όραμα του κυβερνήτη για τη λειτουργία της γεωργικής σχολής διατηρήθηκε για πενήντα έτη. Η έλλειψη υλικών μέσων δυσχέραινε τη λειτουργία της και μετατράπηκε σε γεωργικό σταθμό, ενώ στη συνέχεια παραχωρήθηκε η έκταση στο Υπουργείο Δικαιοσύνης και ιδρύθηκε η Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας. Τα επιστημονικά ρεύματα της εποχής στην Ευρώπη επηρέασαν και τις σωφρονιστικές τοποθετήσεις των εκπροσώπων του ελληνικού συστήματος δικαίου. Για πρώτη φορά η φράση «κοινωνική άμυνα» άγγιζε το σωφρονιστικό σύστημα στην Ελλάδα.

Η έλευση του φιλελεύθερου ποινικού δικαίου στον βαυαρικό κώδικα, που διέκοψε οριστικά το αμετάβλητο των ποινών, και στη συνέχεια η γαλλική αναθεώρηση του Ποινικού Κώδικα το 1932, ανέδειξαν εκπροσώπους σωφρονιστικών συστημάτων όπως τον Charles Lukas στη Γαλλία και τον Ducpitiaux στο Βέλγιο [1], οι οποίοι μύησαν Έλληνες, εκπροσώπους του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος.

Στον σωφρονιστικό ορίζοντα εκδηλωνόταν το ενδιαφέρον για τη βελτίωση του ποινικού νόμου, με σκοπό την επίτευξη μιας δικαιοσύνης περισσότερο αποτελεσματικής, περισσότερο γενναιόδωρης και περισσότερο ηθικοπλαστικής. Συγκεκριμένα στον ορίζοντα διαφαινόταν η ηθικοποίηση του εγκληματία, κάτι που θα το πραγματοποιούσε η εργασία των κρατουμένων. Η διδασκαλία των αγροτοκτηνοτροφικών και βιοτεχνικών εργασιών σε κρατουμένους θα τους απέδιδε βιοποριστικό επάγγελμα και ηθική βελτίωση.

Ακολούθως, ο Αναμορφωτής, ο Σωφρονιστής, ο επιστήμονας Κοινωνιολόγος και προπάντων Ανθρωπιστής Παναγιώτης Σκουριώτης ανέλαβε από την ελληνική πολιτεία στις 14 Φεβρουαρίου 1925 με προεδρικό διάταγμα να ιδρύσει και να παγιώσει τις Αγροτικές Φυλακές Τίρυνθας στον νομό Αργολίδας, τέσσερα χιλιόμετρα από την πόλη του Ναυπλίου, με συνολική έκταση 790 στρέμματα, εκ των οποίων καλλιεργήσιμα ήταν μόνο τα 100.

Τίρυνθα, Αγροτικές φυλακές, από καρτ ποστάλ εποχής.

Το έργο του πρώτου διευθυντή των Αγροτικών Φυλακών Τίρυνθας ήταν δύσκολο και, για πολλούς, ακατόρθωτο. Οι πρώτοι 67 εργαζόμενοι κρατούμενοι το 1925, οι 166 εργαζόμενοι κρατούμενοι το 1927 και οι 494 εργαζόμενοι κρατούμενοι το 1931 επιδόθηκαν στη βελτίωση του εδάφους, μετατρέποντάς το από άγονο σε καλλιεργήσιμο, καθώς και στη βελτίωση του υδροφόρου ορίζοντα.

Έκθεσις… Αλεξ. Κουλάτσου

Συνάμα με την εργασία των κρατουμένων, υπήρξε φιλότιμη και αξιόλογη η εργασία του προσωπικού των φυλακών. Οι υπάλληλοι εργάστηκαν σαν να ήταν δική τους περιουσία, «προστάτευαν τα ζώα και τις καλλιέργειες από τσακάλια της περιοχής, παρακολουθούσαν τους εργαζόμενους κρατουμένους και τους φρόντιζαν καθόσον η περιοχή μαστιζόταν από ελονοσία» (ελεύθερη απόδοση στη δημοτική αποσπάσματος έκθεσης του διευθυντή Αλεξ. Κουλάτσου, 1932). Αμέριστη ήταν η συμπαράσταση από την πολιτεία. Η αεροπορική άμυνα βοήθησε κι αυτή με τη σειρά της στην εκχέρσωση θάμνων και ελών που αποτελούσαν εστίες μόλυνσης. Επί της βασιλείας του Όθωνα, Βαυαροί ανέλαβαν να γίνουν άμεσα αποστραγγιστικά έργα σε μεγάλη βαλτώδη περιοχή όπου διέμεναν εργαζόμενοι κρατούμενοι, για τη βελτίωση των συνθηκών κράτησής τους.

Η μορφολογία της περιοχής εξυγιάνθηκε, και η Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας το 1931 έφτασε να περιλαμβάνει 1.250 στρέμματα, από τα οποία τα 1.000 ήταν καλλιεργήσιμα. Οι ποικιλίες των καλλιεργειών τα πρώτα έτη λειτουργίας της αγροτικής φυλακής ήταν σιτηρά (κριθάρι, βρώμη, σανά, άχυρα, αραβόσιτος), κηπευτικά (τομάτες, σπανάκι, αντίδια, μελιτζάνες, μπάμιες, κρεμμύδια, πατάτες, αγκινάρες), όσπρια (κουκιά, ρεβίθια), αμπέλια και μέλι.

Η κτηνοτροφία ξεκίνησε ουσιαστικά το τρίτο έτος της λειτουργίας της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας – συγκεκριμένα, όταν διαπιστώθηκε ότι θα ήταν πολύ αποδοτική για τη φυλακή η πώληση των ζώων (σε ιδιώτες και κυρίως σε δημόσιους υπαλλήλους) και παράλληλα η παραγωγή γάλακτος. Το 1929 το ποίμνιο περιλάμβανε περί τα 500 πρόβατα και το 1927 το βουστάσιο περιλάμβανε 12 αγελάδες και 2 ταύρους, ενώ το χοιροστάσιο, 72 χοίρους. Η κτηνοτροφία αποτελούσε και μέρος των προϊόντων παρασκευής του συσσιτίου των κρατουμένων (από την ετήσια έκθεση του διευθυντή Παν. Σκουριώτη).

Η Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας κληρονόμησε και το ιπποστάσιο με 6 ίππους του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας. Με την πάροδο των ετών αυξήθηκαν οι ίπποι, που χρησιμοποιούνταν ως μεταφορικό μέσο στις καθημερινές εργασίες.

Οι καθημερινές ανάγκες των κρατουμένων ανέπτυξαν και τις ανάλογες τέχνες εντός της φυλακής. Η επιπλοποιία και η ξυλουργία ήταν από τις κύριες δραστηριότητες των κρατουμένων. Κατασκεύαζαν κι επισκεύαζαν έπιπλα για τη φυλακή, αλλά και για ιδιώτες. Ανάλογη ήταν και η δραστηριότητα στο σιδηρουργείο. Τα έσοδα αναλογούσαν στο ημερομίσθιο της εποχής και ήταν έσοδα της φυλακής.

Οι ανάγκες των κρατουμένων για ένδυση και υπόδηση ανέπτυξαν εντός της φυλακής τις τέχνες του ράφτη, του βαλιτσοποιού και του υποδηματοποιού. Συγκεκριμένα, το 1931 κατασκευάζονταν υποδήματα ανδρών, γυναικών και παιδιών, για πελάτες εκτός φυλακής. Η αγγειοπλαστική και η κεραμοποιία αναπτύχθηκαν καθαρά για τον καλλωπισμό των κήπων, αλλά και των στεγών της φυλακής. Η καλαθοποιία, ως ενασχόληση, κέρδισε το ενδιαφέρον πολλών κρατουμένων, καθόσον τα κέρδη που αποκόμιζαν εκείνη την εποχή όσοι ασκούσαν το επάγγελμα του καλαθοποιού ήταν αρκετά για το ξεκίνημά τους εκτός φυλακής, χωρίς να απαιτείται ουσιαστικό κεφάλαιο.

Τα σημαντικότερα όμως βήματα στη βιοτεχνία έγιναν το 1932. Η σκέψη να παρασκευάζουν οι κρατούμενοι τον άρτο και το τυρί για το συσσίτιό τους εδραίωσε στην Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας τη βιοτεχνία που, μέχρι και σήμερα, της αποδίδει τα μεγαλύτερα έσοδα.

Τα έσοδα της αγροτικής φυλακής, από τα πρώτα έτη της ίδρυσής της, ήταν τέτοια που διαφαινόταν ότι ως παραγωγική μονάδα, και με μια ορθή οικονομική διαχείριση, θα απέδιδε κέρδη. Ο συνδυασμός ανάμεσα στις πωλήσεις των προϊόντων και στο εργατικό δυναμικό των κρατουμένων εδραίωνε τα προϊόντα στην τοπική αγορά.

Η διαχρονική σημασία της εργασίας των κρατουμένων

Η κυριότερη απαίτηση για να πετύχει η εδραίωση του θεσμού των αγροτικών φυλακών ήταν η γνώση της προσωπικότητας του εγκληματία. Αυτό συνίστατο στην προαγωγή της εξατομίκευσης και στην καθημερινή ενασχόληση του διευθυντή των φυλακών, του ιερέα/δασκάλου και του προσωπικού της φύλαξης με την προσωπικότητα του εγκληματία.

Η επιλογή της εργασίας του εγκλείστου καθοριζόταν από τις συνθήκες τέλεσης του εγκλήματος, αλλά και από την κοινωνική, οικογενειακή και οικονομική του κατάσταση πριν διαπράξει το έγκλημα. Λόγω της αγροτικής ελληνικής οικονομίας της εποχής (1930), οι κρατούμενοι είχαν ήδη εμπειρία στις γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες. Η προσαρμογή του κρατουμένου στην αγροτική φυλακή ήταν τριπλή, φυσική, επαγγελματική και διανοητική. Η ανάθεση εργασίας μετέτρεπε και τον πιο εσωστρεφή, οκνηρό και φοβισμένο κρατούμενο σε εργατικό, φίλεργο άνθρωπο, με όνειρα για τη ζωή του. Η επαφή του με τη φύση και τα ζώα απέκρουε κάθε ψυχογενή πάθηση, καθώς και τη μονοτονία του μυαλού που χαρακτηρίζει κάθε έγκλειστο.

Ο ρόλος του προσωπικού της Τίρυνθας ήταν η κοινωνική άμυνα της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στους εγκλείστους των αγροτικών φυλακών. Το προσωπικό της εποχής είχε εμπειρία στις γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες, καθόσον ο πρωτογενής τομέας ήταν η βασική ασχολία των κατοίκων της Αργολίδας. Την εμπειρία του τη μετέδιδε και στους κρατουμένους, τους νουθετούσε και ανέφερε κάθε δραστηριότητά τους στον διευθυντή των φυλακών, κάτι που αποτυπωνόταν καθημερινά στο ημερολόγιο της φυλακής. Το προσωπικό της φύλαξης εργαζόταν επί εικοσιτετραώρου βάσεως.

Η τροποποίηση του νόμου Περί φυλακών στις 28 Σεπτεμβρίου 1925 μετέτρεψε την εργασία των κρατουμένων σε υποχρεωτική. «Η εργασία είναι το έτερον στοιχείο αποτίσεως ποινής». Ο κατάδικος δεν είχε τη δυνατότητα να αρνηθεί την εργασία, η οποία απέβλεπε στην υγιεινή και ηθική βελτίωση, στην επαγγελματική μόρφωση και στην οικονομική του υποστήριξη (έκθεση του διευθυντή των Αγροτικών Φυλακών Τίρυνθας Αλεξ. Κουλάτσου, 1932).

Συμπερασματικά, από τα πρώτα έτη της λειτουργίας της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας ο σκοπός της ίδρυσής της είχε επιτευχθεί. Η Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας περιλαμβάνει πια καλλιεργήσιμες εκτάσεις, κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις και βιοτεχνικές μονάδες που συντηρούνται από την εργασία των κρατουμένων. Η ελληνική και κυρίως η τοπική κοινωνία μόνο κέρδος είχε από τη θεσμοθέτησή της. Η κοινωνικοποίηση των κρατουμένων και η ηθικοποίηση του εγκληματία μέσω της εργασίας έδωσε την απάντηση σε πολλά μοντέλα αντεγκληματικής πολιτικής που εφαρμόστηκαν την ίδια περίοδο σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο πρωτογενής τομέας, στον οποίο στηρίχθηκε όλη η οικονομία της εποχής, συντήρησε για πολλές δεκαετίες την αυτάρκεια της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας, και αυτή με τη σειρά της επέφερε μόνο κέρδη στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, υλικά και κυρίως ηθικά. Η κοινωνική άμυνα της πολιτείας, που μαστιζόταν από τη φτώχεια και τις αρρώστιες, απέναντι στα εγκλήματα ήταν η πρωτοποριακή στρατηγική της υγιούς επανένταξης των ατόμων με παρεκκλίνουσα συμπεριφορά, που θα είχαν επιλύσει τα βιοποριστικά τους προβλήματα.

Αναδρομή ανάμεσα στις δεκαετίες

Το 1952 ο διευθυντής των Αγροτικών Φυλακών Τίρυνθας Καλογερόπουλος Σπυρίδωνας επισημαίνει την αναγκαιότητα της ανασύστασης της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας. Τονίζει ότι οι συνέπειες του πολέμου, της εχθρικής κατοχής και του Εμφυλίου διέκοψαν κάθε δημιουργική εργασία και ότι επήλθαν πολλές φθορές στις εγκαταστάσεις της φυλακής, ενώ επαινεί το προσωπικό αναφέροντας ότι, πέρα από τις συμβατικές υποχρεώσεις του, ασχολείται και με την παραγωγική ανασύσταση της φυλακής. Η μέριμνα από την πολιτεία ήταν άμεση. Η έκθεση του Γεωργικού Επιθεωρητή των Φυλακών δίνει και το εισιτήριο για την οικονομική ενίσχυση της φυλακής, τονίζοντας ότι «οι φυλακές της Τίρυνθας είναι η δεύτερη Αγροτική Φυλακή του Κράτους η οποία όχι μόνο πραγματοποιούσε σημαντικά κέρδη, αλλά ήταν πρότυπο στην εργασία και στα κέρδη» (σύμφωνα με όσα έγραψε ο Γενικός Διευθυντής κ. Τριανταφυλλίδης στον Γεωργικό Επιθεωρητή).

Αξιόλογη μεταρρύθμιση στο σωφρονιστικό σύστημα της εποχής ήταν η καθιέρωση των «επί λόγω τιμής εργαζομένων» με την υπ’ αριθ. 10339/25-2-1955, άρθρο 2, Διαταγή του Υπουργείου Δικαιοσύνης «Περί Οργανώσεως Ανοικτών Σωφρονιστικών Καταστημάτων». Για να ενταχθεί ένας κρατούμενος στην ομάδα των «επί λόγω τιμής», έπρεπε να πληροί τις ακόλουθες προϋποθέσεις: α) Να είναι εργαζόμενος κρατούμενος χωρίς διαρκή και άμεση επίβλεψη, β) να είναι κρατούμενος με έως δύο ποινές φυλάκισης ή πρόσκαιρης κάθειρξης ή να έχει εκτίσει το ¼ της ποινής του μέχρι 12 έτη κάθειρξης, γ) να μην έχει ροπή προς το έγκλημα, σύμφωνα με ιατρική ψυχολογική και κοινωνική εξέταση, και δ) να επιδεικνύει καλή διαγωγή. Παράλληλα, θεσμοθετήθηκε η σύσταση επιτροπής, απαρτιζόμενης από τον διευθυντή, τον γεωπόνο, τον ιερέα και τον ιατρό της φυλακής, που θα επέβλεπε τις εργασίες των κρατουμένων οι οποίοι θα έδιναν υπόσχεση λόγου τιμής απέναντι στους υπαλλήλους και στους υπόλοιπους κρατουμένους.

Ακολούθως, από το 1960 οι τεχνικές εργασίες στην Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας για την εύρυθμη λειτουργία της, άνθησαν. Επικεντρώθηκαν στην ύδρευση και στην κατασκευή γεωτρήσεων. Στη στήλη «Τεχνικές Εργασίες» της εφημερίδας Νέα Πορεία του Νομού Αργολίδας, αναφέρθηκε στις 5 Αυγούστου 1962 η ίδρυση υδατόπυργου με αλεξικέραυνο στην Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας.

Σημαντικό ήταν το γεγονός ότι ο διευθυντής της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας κ. Δερμιτζάκης αναφέρει στις 21-10-1960 το ξεκίνημα των εργασιών ανέγερσης κατοικιών για τη στέγαση των υπαλλήλων με τις οικογένειές τους, λαμβάνοντας υπόψη του την ανάγκη στέγασης «των υπαλλήλων με οικογένεια που διαμένουν σε ανθυγιεινά οικήματα, καθώς και των άλλων οι οποίοι στερούνται κατοικία» (ελεύθερη απόδοση στη δημοτική).

Η μελέτη του γεωργικού απολογισμού μάς δηλώνει ότι τα φυτώρια των δένδρων, ειδικά δε των εσπεριδοειδών, μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον της εποχής. Σε γενικές γραμμές η εκμάθηση τεχνών στους κρατουμένους παρέμεινε η ίδια (καλαθοπλεκτική, αρτοποιία, ξυλουργία, ραπτική, σιδηρουργία, υποδηματοποιία, τυροκομία) και τη δεκαετία του ’60. Η γεωργία και η κτηνοτροφία εκσυγχρονίστηκαν με μηχανές (χειράμαξες, χειροκίνητες αντλίες, χορτοκοπτική μηχανή, αμελκτική μηχανή). Η προμήθεια αυτοκινήτου για τη μεταφορά προϊόντων στην Αθήνα ήταν το μέσο «για την επίτευξη καλύτερων τιμών» (γεωργικός απολογισμός του 1960, προϊστάμενος Γεωργικής Υπηρεσίας Αθανάσιος Σκαρτσίλας.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’70 η Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας απασχόλησε τον πανελλαδικό Tύπο. Σε ανάλυση που έκανε σε δημοσίευμά του στην εφημερίδα Βραδυνή (22-9-1976, αριθμός φύλλου 18.193), ο διευθυντής των Αγροτικών Φυλακών Τίρυνθας Γεώργιος Καρπούζος ανέφερε ότι ο σωφρονισμός του κρατουμένου διαβαθμίζεται σε τρεις τάξεις. Η πρώτη τάξη ήταν η περίοδος της παρατήρησης του κρατουμένου και διαρκούσε το πολύ έως έξι μήνες. Σε αυτή πραγματοποιούνταν έρευνα της σωματικής και ψυχικής υγείας του κρατουμένου, του προηγούμενου βίου του και των επαγγελματικών του κλίσεων. Στη δεύτερη τάξη το Συμβούλιο του καταστήματος διενεργούσε τοποθέτηση ύστερα από βαθύτερη εκτίμηση της εν γένει διαγωγής του κρατουμένου και, όταν αυξανόταν προοδευτικά η εμπιστοσύνη προς αυτόν, έδινε έγκριση ώστε να τοποθετηθεί ο κρατούμενος στην ομάδα των «επί λόγω τιμής», όπου εργαζόταν στους αγρούς χωρίς επίβλεψη. Ακολούθως, στην τρίτη τάξη ο κρατούμενος μεταφερόταν στο ανοιχτό σωφρονιστικό κατάστημα, όπου δεν φρουρείτο. Σε αυτό οι κρατούμενοι απολάμβαναν ανέσεις και ελευθερία, ενώ οι υπάλληλοι ενεργούσαν για την επανένταξή τους στην κοινωνία. Σημειωτέον είναι ότι, σύμφωνα με το δημοσίευμα, πολλοί κρατούμενοι αυτής της τάξης εργάζονταν τα πρωινά σε ιδιωτικές εργασίες και επέστρεφαν το απόγευμα χωρίς συνοδεία.

Σε έτερο δημοσίευμα (εφημερίδα Βραδυνή, 23-9-1976, αριθμός φύλλου 18.194) ο διευθυντής των Αγροτικών Φυλακών Τίρυνθας ανέλυσε τα αποτελέσματα του έργου των υπαλλήλων της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας στον σωφρονισμό των κρατουμένων, τονίζοντας ότι οι κρατούμενοι που αποφυλακίσθηκαν την πενταετία 1970-1975 αποκαταστάθηκαν πλήρως κοινωνικά, ενώ παρεξέκλινε από αυτούς μόνο το 5%.

Από τους γεωργικούς απολογισμούς των ετών από το 1973 έως και το 1975 (γεωργικοί απολογισμοί προϊσταμένου Γεωργικής Υπηρεσίας Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας Δημητρίου Μπόλη) προκύπτει ότι οι γεωργικές καλλιέργειες και οι κτηνοτροφικές δραστηριότητες απέδιδαν τα μέγιστα στη φυλακή. Τούτο διαφαίνεται και στον τοπικό Τύπο, στην εφημερίδα Αργολικά Νέα (29-5-1975, αριθμός φύλλου 266), όπου αναφέρεται ότι, λόγω των αποδόσεων (ποιοτικών και ποσοτικών) των εσπεριδοειδών (πορτοκαλιών) που καλλιεργούνταν στην Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας, οι ντόπιοι έμποροι είχαν υποστεί οικονομική ζημιά. Τα πορτοκάλια της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας ήταν ανάρπαστα και πρώτα στη ζήτηση για τις εξαγωγές, σύμφωνα με το δημοσίευμα.

Ακολούθως, οι τοπικοί παράγοντες της εποχής αντιλαμβάνονταν ότι η Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας αποτελούσε την Εδέμ της Αργολίδας και επιδίωκαν να πείσουν την κοινή γνώμη προκειμένου να μετατραπεί σε Γεωπονική Σχολή (Αργολικά Νέα, 16-9-1976, αριθμός φύλλου 295).

Άνθρωποι, ζώα, δέντρα και κτίρια της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας, όπως απεικονίζονται σε σπάνιο φωτογραφικό υλικό της δεκαετίας του 1950 (ιστορικό αρχείο Α.Φ. Τίρυνθας)

Οι επόμενες δεκαετίες, δυστυχώς, με βάση τους γεωργικούς προϋπολογισμούς και απολογισμούς, έδειξαν μια παραγωγική στατικότητα, μια επαναληπτικότητα σε ό,τι αφορά τις γεωργικές καλλιέργειες και κτηνοτροφικές δραστηριότητες. Για πρώτη φορά οι πωλήσεις στα ζώα παρουσίασαν καθοδική πορεία, ενώ δεν έγινε καμία ουσιαστική μελέτη που να αφορά τις καλλιέργειες. Θεωρητικά αποτυπωνόταν ότι οι εισπράξεις από εσπεριδοειδή μειώνονταν, αλλά δεν πάρθηκε καμία ριζική απόφαση που θα είχε μακρόπνοο αποτέλεσμα.

Για πρώτη φορά το αντικείμενο της εργασίας των κρατουμένων διαχωρίζεται από το φυλακτικό προσωπικό. Υπεύθυνοι είναι πλέον οι γεωργοτεχνίτες, οι οποίοι έχουν την αρμοδιότητα να διδάξουν στους κρατουμένους τις γεωργικές, κτηνοτροφικές και τεχνικές εργασίες. Το 1985 η πολιτεία ενέταξε την Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας σε πειράματα αρδεύσεων για τρία έτη, κάτι που βοήθησε τις καλλιέργειες κτηνοτροφικών φυτών τα οποία χρησιμοποιούνταν για εσωτερική κατανάλωση από τα ζώα της φυλακής.

Το 1990, με πιο συντονισμένη προσπάθεια από την πλευρά των υπαλλήλων αλλά και με την ορθή επιλογή κρατουμένων, η οικονομική και σωφρονιστική απόδοση της φυλακής είχε αξιόλογο αποτέλεσμα. Το μόνο πρόβλημα το οποίο διογκώθηκε με το πέρασμα των ετών ήταν η έλλειψη προγραμματισμού στην εκμηχάνιση των καλλιεργειών και των κτηνοτροφικών μονάδων.

Ο σωφρονιστικός και ο ποινικός έλεγχος των κρατουμένων της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας παρέμεινε σε υψηλό επίπεδο. Οι επισκέψεις σχολών (εισαγγελέων, δικαστών), συλλόγων (δικηγορικών), όπως και εκπροσώπων των σωφρονιστικών συστημάτων άλλων χωρών, καθώς και προξένων, ήταν τακτικές.

Το πέρασμα της Ελλάδας από τον πρωτογενή τομέα στον τριτογενή χωρίς μακροοικονομική μελέτη, η μεγάλη εισροή αλλοδαπών στη χώρα μας χωρίς κοινωνική και ανθρωπιστική μέριμνα και προγραμματισμό, ήταν λογικό να διαταράξουν και τη λειτουργία της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας.

Στα τέλη του 1990 το φυλετικό μωσαϊκό των κρατουμένων άλλαξε, ακολουθώντας τους μεταναστευτικούς παλμούς της κοινωνίας. Η εμπιστοσύνη και η ευκαιρία για σωφρονισμό με εργασία σε καθεστώς ημιελεύθερης διαβίωσης έπρεπε να δοθεί και σε ανθρώπους που ήταν μετανάστες στη χώρα μας. Ήταν επιτακτική η ανάγκη μεταγωγής αλλοδαπών (μετά τον ενδελεχή έλεγχο από τα Συμβούλια των κλειστών φυλακών) σε καθεστώς ημιελεύθερης διαβίωσης, έτσι ώστε να ενταχθούν στην ελληνική κοινωνία ομαλά, αποκτώντας σταδιακά και εργασιακό υπόβαθρο στην επανένταξή τους. Επίσης, μετά το 1995, η πολιτεία εξέτασε σταδιακά και το ενδεχόμενο να μετάγονται στις αγροτικές φυλακές και κρατούμενοι που είχαν απεξαρτηθεί πλήρως από τοξικές ουσίες και επιδίωκαν να εργασθούν.

Το Αγροτικό Κατάστημα Κράτησης Ενηλίκων Τίρυνθας ενενήντα χρόνια μετά

Το διώροφο νεοκλασικό διοικητήριο [2], που ήταν αρχικά η θερινή έπαυλη του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδος Ι. Καποδίστρια και στη συνέχεια γεωργική σχολή, έχει ανακαινιστεί σύμφωνα με τις υποδείξεις της αρχαιολογίας, καθόσον το αγροτικό κατάστημα κράτησης βρίσκεται σε Α΄αρχαιολογική ζώνη.

Το σπίτι του Καποδίστρια κάτω από τα τείχη της Τίρυνθας, σημερινό «Διοικητήριο» των Αγροτικών Φυλακών, λιθογραφία, 1843.

Το αγροτικό κατάστημα κράτησης περιλαμβάνει μόνο θαλάμους κοιτωνισμού, ενώ υφίστανται και άλλοι βοηθητικοί χώροι όπως μαγειρείο, αρτοποιείο, αίθουσα διαλέξεων, αίθουσα διδασκαλίας και βιβλιοθήκη. Το μαγειρείο και το αρτοποιείο ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες. Με την εποπτεία της Αρχαιολογίας Ναυπλίου έχει πραγματοποιηθεί αναπαλαίωση και αντικατάσταση της στέγης και της κεραμοσκεπής των αποθηκών των συνεργείων. Συγκεκριμένα, στις αποθήκες αυτές φυλάσσονται τα τρόφιμα και τα παραγόμενα προϊόντα από τις γεωργικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις (κρέατα, λαχανικά, κηπευτικά κ.λπ.) που προορίζονται για την τροφοδοσία των κρατουμένων (της ενταύθα φυλακής αλλά και των κρατουμένων του Κ.Κ. Ναυπλίου και του συγκροτήματος των καταστημάτων κράτησης του Κορυδαλλού). Επίσης εκεί έχουν τοποθετηθεί και οι ψυκτικοί θάλαμοι όπου διατηρούνται τα κρέατα και τα λαχανικά μέχρι τη μεταφορά και τη διάθεσή τους. Τα συνεργεία της φυλακής στεγάζονται σε σύγχρονες κτιριακές εγκαταστάσεις και καλύπτουν τις ανάγκες συντήρησης των μηχανημάτων και της κτιριακής υποδομής της φυλακής, γενικότερα.

Οι κτηνοτροφικές μονάδες απαρτίζονται από κτίρια της άνω γραμμής και της κάτω γραμμής [3], όπου σταβλίζονται τα ζώα, καθώς και από θαλάμους μικρών διαστάσεων όπου διαμένουν οι εργαζόμενοι στις εγκαταστάσεις αυτές κρατούμενοι. Από την υπηρεσία καταβάλλονται συνεχώς προσπάθειες για τον εκσυγχρονισμό και τη βελτίωση των εν λόγω εγκαταστάσεων αλλά και ολόκληρου του κτιριακού συγκροτήματος της φυλακής γενικότερα, με στόχο τη διασφάλιση ικανοποιητικών συνθηκών διαβίωσης των φιλοξενούμενων εδώ κρατουμένων, αλλά και των υπαλλήλων.

Ο δρόμος από το Ναύπλιο προς το Άργος, λίγο πριν φθάσουμε στην Τίρυνθα το 1922.

Το κτίριο Αγάμων διατηρήθηκε, όμως εκεί δεν διαμένουν πλέον υπάλληλοι, αλλά κρατούμενοι που ονομάζονται αγροφύλακες. Είναι υπεύθυνοι για τις γεωργικές καλλιέργειες και πολλοί από αυτούς έχουν εμπειρία και πιστοποίηση για τη χρήση των γεωργικών μηχανημάτων. Το εξωτερικό κτίριο ανακαινίστηκε διατηρώντας την ομοιομορφία και τις προδιαγραφές της αρχιτεκτονικής της περιοχής.

Αξιόλογο κτίριο είναι και οι αποθήκες των σιτηρών, όπως και ο μύλος όπου αλέθουμε τους καρπούς που παράγουμε για να σιτίζουμε τα ζώα. Οι αποθήκες αυτές ήταν το ιπποστάσιο του Ιωάννη Καποδίστρια.

Το συγκρότημα του καταστήματος και οι κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις υδροδοτούνται με πόσιμο νερό από δίκτυα. Παράλληλα λειτουργεί και άλλο δίκτυο υδροδότησης, το δε νερό προέρχεται από τις γεωτρήσεις της φυλακής. Το νερό όμως αυτό είναι μη πόσιμο και χρησιμοποιείται αποκλειστικά για την καθαριότητα των χώρων της φυλακής και των κτηνοτροφικών μονάδων, καθώς και για την άρδευση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Το νερό αυτό διοχετεύεται στο δίκτυο μέσω αντλητικών συγκροτημάτων και μεγάλης αποθηκευτικής επίγειας δεξαμενής. Τα ανθρώπινα και οικιακά λύματα της φυλακής μεταφέρονται μέσω αντλιοστασίων και αποχετευτικού αγωγού στον σταθμό βιολογικού καθαρισμού της πόλης του Ναυπλίου.

Περιβάλλον

Το γεωφυσικό περιβάλλον του Αγροτικού Καταστήματος Κράτησης Ενηλίκων Τίρυνθας είναι ποικιλόμορφο. Στο βόρειο τμήμα το υπέδαφος είναι περισσότερο ξηρό και πετρώδες και ενδείκνυται για καλλιέργειες όπως πατάτας, ελαιόδεντρων και κηπευτικών. Είναι ιδανικό για τη διαμονή των ζώων κατά τους χειμερινούς μήνες. Αντιθέτως, στο νότιο τμήμα (παραθαλάσσια), λόγω του υδροφόρου ορίζοντα που είναι πολύ υψηλός, το έδαφος είναι πιο βαλτώδες. Στις εκτάσεις αυτές καλλιεργούνται κτηνοτροφικά φυτά, δημητριακά και σιτηρά. Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες τα ζώα μεταφέρονται σε θερινό ποίμνιο ή μπανιέρες (για τους χοίρους), έτσι ώστε να είναι πιο παραγωγική η ανάπτυξή τους.  Γενικότερα όμως το κλίμα είναι ιδανικό για την καλλιέργεια και την παραγωγή εσπεριδοειδών. Σε γενικές γραμμές το κλίμα είναι ήπιο και δρα ευεργετικά στην ψυχολογία των κρατουμένων, ενώ βοηθάει στην παραγωγική διαδικασία γενικότερα.

Γεωργία-Κτηνοτροφία-βιοτεχνία

Το «Διοικητήριο» των Αγροτικών Φυλακών Τίρυνθας, φωτογραφία εποχής, από το φωτογραφικό αρχείο του Προοδευτικού Συλλόγου Ναυπλίου «Ο Παλαμήδης».

Το Αγροτικό Κατάστημα Κράτησης Ενηλίκων Τίρυνθας αποτελεί και σήμερα αξιόλογη παραγωγική μονάδα αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, δραστηριοποιείται δε στους εξής τομείς:

Γεωργικός τομέας: Καλλιεργήσιμη έκταση 705 στρέμματα, ακαλλιέργητη (δρόμοι, κτίρια, βοσκότοποι) 395 στρέμματα, συνολική έκταση 1.100. Καλλιεργούνται εσπεριδοειδή σε μεγάλη έκταση. Τα προϊόντα αυτά καλύπτουν τις ανάγκες των δύο καταστημάτων κράτησης της Αργολίδας και του συγκροτήματος των καταστημάτων κράτησης Κορυδαλλού. Οι πλεονάζουσες ποσότητες εσπεριδοειδών διατίθενται στο ελεύθερο εμπόριο. Από την ελαιοκομία παράγεται ελαιόλαδο που καλύπτει εν μέρει τις ανάγκες τροφοδοσίας των κρατουμένων της φυλακής. Τέλος, καλλιεργούνται λαχανικά, σιτηρά – δημητριακά και κτηνοτροφικά φυτά. Η παραγωγή λαχανικών καλύπτει τις τοπικές ανάγκες και οι πλεονάζουσες ποσότητες διατίθενται για την κάλυψη των αναγκών του συγκροτήματος των καταστημάτων κράτησης Κορυδαλλού και του Κ.Κ. Ναυπλίου. Η παραγωγή σιτηρών και κτηνοτροφικών φυτών καλύπτει τις εκτροφικές ανάγκες του ζωικού κεφαλαίου του καταστήματος.

Κτηνοτροφικός τομέας: Εκτρέφονται βοοειδή, αρνιά, χοίροι, κόνικλοι (κουνέλια), όρνιθες και κοτόπουλα. Η παραγωγή κρέατος καλύπτει κατά κύριο λόγο τις διατροφικές ανάγκες των κρατουμένων του ενταύθα καταστήματος κράτησης και οι πλεονάζουσες ποσότητες διατίθενται στο συγκρότημα των καταστημάτων κράτησης Κορυδαλλού και του Κ.Κ. Ναυπλίου. Τα πλεονάζοντα αρνιά, χοίροι, κόνικλοι και βοοειδή πωλούνται στο ελεύθερο εμπόριο και τα εισπραττόμενα χρηματικά ποσά κατατίθενται στους λογαριασμούς των Κεφαλαίων Εργασίας Κρατουμένων. Επίσης οι παραγόμενες ποσότητες πρόβειου γάλακτος διατίθενται με τακτικό πλειοδοτικό διαγωνισμό στο ελεύθερο εμπόριο και τα εισπραττόμενα χρηματικά ποσά κατατίθενται στους ίδιους, ως άνω χρηματικούς λογαριασμούς.

Βιοτεχνικός τομέας: Υφίσταται σύγχρονη μονάδα αρτοποιείου που παρασκευάζει ψωμί και καλύπτει τις καθημερινές ανάγκες αρτοτροφοδοσίας των κρατουμένων του Αγροτικού Καταστήματος Κράτησης Ενηλίκων Τίρυνθας και του Καταστήματος Κράτησης Ναυπλίου. Το αρτοποιείο παράγει ψωμί, 142 τόννους περίπου σε ετήσια βάση, με απόδοση 157%! Επίσης και το γιαουρτοποιείο παράγει σε ετήσια βάση περίπου 17.000 κεσέδες γιαούρτι και καλύπτει τις ανάγκες διατροφής των κρατουμένων.

Κίνηση Κρατουμένων

Όπως είναι αντιληπτό, η αρχή του θεσμού των αγροτικών καταστημάτων κράτησης στηρίζεται στο να γίνουν οι κρατούμενοι όσο το δυνατόν πιο υπεύθυνα άτομα, καθώς και στην ομαλή επανένταξή τους στην κοινωνία, νιώθοντας την προσφορά τους σε αυτήν. Δίνεται έμφαση στην προσωπική ευθύνη του κάθε ατόμου που μετάγεται στο κατάστημα για εργασία, ενώ παράλληλα το προσωπικό του καταστήματος προσπαθεί να ενσταλάξει στους τροφίμους τον σεβασμό στον συνάνθρωπο και στο περιβάλλον.

Η δράση των κρατουμένων με την προσωπική τους εργασία κινητοποιεί τη διαντίδραση με τους εκπροσώπους της κοινωνίας, τους υπαλλήλους (π.χ. τους γεωπόνους, τους κοινωνικούς λειτουργούς, τη διεύθυνση), για να εισηγηθούν να τους εντάξουν στο κοινωνικό σύνολο με την επιβράβευση του έργου τους, υπολογίζοντας δηλαδή τα ημερομίσθιά τους τα οποία θα μειώσουν ευεργετικά το υπόλοιπο της ποινής τους.

Το έτος 2014 για τις αγροτικές φυλακές ήταν πιο αισιόδοξο από τα προηγούμενα έτη όσον αφορά το εργατικό δυναμικό των κρατουμένων. Αυτό προήλθε από την τροποποίηση των προϋποθέσεων μεταγωγής κρατουμένων στα αγροτικά καταστήματα με την υπ’ αριθμ. 81630/9-10-2014 απόφαση του Υπουργού Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, βάσει της οποίας μετάγονται κρατούμενοι με ποινές ή συνολικές ποινές φυλάκισης ή κάθειρξης επτά ετών χωρίς προϋποθέσεις. Με αυτές τις προϋποθέσεις δόθηκε η δυνατότητα στα Συμβούλια Εργασίας των αγροτικών φυλακών να μπορούν να διοχετεύουν εργατικό δυναμικό στις καθημερινές εργασίες και ανάγκες της φυλακής από το υπάρχον εργατικό δυναμικό της φυλακής, δίνοντας σημαντικό κίνητρο και σκοπό στους κρατουμένους ώστε να γίνουν ακόμα πιο παραγωγικοί και συνεργάσιμοι. Στη συνέχεια, η αξιολόγηση των ουσιαστικών (εργατικότητα, ηθικός έλεγχος) και των τυπικών (ύψος ποινής και έκτιση αυτής) προϋποθέσεων του ανωτέρω δείγματος κρατουμένων από το Πειθαρχικό Συμβούλιο της φυλακής οδηγεί στο να λάβουν οι κρατούμενοι άδειες, όπου αυτόματα κερδίζουν το δικαίωμα της διαβίωσης στις αγροκτηνοτροφικές εγκαταστάσεις της φυλακής χωρίς ουσιαστική επίβλεψη.

Παράλληλα μετάγονται και κρατούμενοι που έχουν λάβει τακτικές άδειες από τα καταστήματα κράτησης, ενώ με σχετικές διαταγές του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και κατόπιν απόφασης του Συμβουλίου Εργασίας του Α.Κ.Κ.Ε. Τίρυνθας, τοποθετούνται για εργασία στις αγροκτηνοτροφικές εγκαταστάσεις της φυλακής.

Εργασία Κρατουμένων

Είναι κατανοητό ότι η μέριμνά μας είναι να αναθέσουμε ένα αντικείμενο εργασίας ανάλογα με τις προϋποθέσεις κράτησης του κάθε κρατουμένου και προσπαθούμε να τους εμφυσήσουμε υπευθυνότητα και απόκτηση αυτοπεποίθησης, σεβασμού προς τον εαυτό τους και, κατ’ επέκταση, σεβασμού προς τους άλλους συνανθρώπους τους. Οι κρατούμενοι στο κλειστό τμήμα της φυλακής εργάζονται στο μαγειρείο και στο αρτοποιείο της, καθώς και στην καθαριότητα των θαλάμων και των κοινόχρηστων χώρων της.

Όσοι συγκεντρώνουν τις απαιτούμενες προϋποθέσεις για εργασία στον αγροτικό τομέα της φυλακής, απασχολούνται στα αγροκτήματα τις πρωινές ώρες σε μια ομάδα περίπου 10-15 ατόμων συνοδεία ενός φύλακα και ενός γεωργοτεχνίτη φυτικής παραγωγής και επιστρέφουν στο κεντρικό τμήμα του καταστήματος. Συνήθως καλλιεργούν κηπευτικά και συμμετέχουν στο μάζεμα των εσπεριδοειδών και των ελαιών, πάντα με την επίβλεψη των υπαλλήλων.

Ορισμένοι κρατούμενοι απασχολούνται στο τεχνικό τμήμα: στο ηλεκτρολογείο, ως υδραυλικοί, στο ξυλουργείο, αφού πρώτα μας αποδείξουν ότι έχουν τεχνικές γνώσεις. Οι εργασίες τους είναι αναγκαίες για την καθημερινή λειτουργία των εγκαταστάσεων, την επισκευή και τη συντήρηση των κτιρίων.

Τέλος, οι κρατούμενοι που λαμβάνουν τακτικές άδειες διαμένουν στις αγροκτηνοτροφικές εγκαταστάσεις. Διαμένουν σε παραδοσιακά σπιτάκια που συντηρούνται από τους ίδιους με τη βοήθεια της υπηρεσίας. Κάθε κρατούμενος έχει τον δικό του χώρο, όπου διαμένει και τον καθαρίζει. Κατά τη διάρκεια της ημέρας οι περισσότεροι κρατούμενοι απασχολούνται σε διάφορες εργασίες, όπως είναι η εκτροφή των ζώων και η καλλιέργεια της γης.

Οι κρατούμενοι που απασχολούνται στα πρόβατα, στα αρνιά και στα βοοειδή επιτελούν εργασίες όπως είναι η σίτιση και το βούρτσισμα των ζώων, η συγκέντρωση και η ανακύκλωση του φυτικού και ζωικού λιπάσματος, η κουρά των προβάτων, η επισκευή των φρακτών, η συντήρηση του αχυρώνα και η εποπτεία των ακαλλιέργητων βοσκοτόπων, ενώ συμμετέχουν στη διαδικασία του τοκετού οποιαδήποτε ώρα.

Παράλληλα, εκτρέφονται όρνιθες ελευθέρας βοσκής που παράγουν αυγά για τη σίτιση των κρατουμένων, καθώς και η ποικιλία ενός ορισμένου είδους κουνελιών η οποία είναι γνωστή πανελλαδικώς και αυξάνει τον ζήλο των κρατουμένων να ασχοληθούν μετά την αποφυλάκισή τους με τη συγκεκριμένη αυτή εκτροφή.

Σε άπαντες τους εργαζόμενους κρατουμένους υπολογίζονται ευεργετικά ημέρες εργασίας, σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις και τα προεδρικά διατάγματα, η δε τοποθέτηση σε εργασία αποφασίζεται από το Συμβούλιο Εργασίας Κρατουμένων.

Πειθαρχία Κρατουμένων

Σε γενικές γραμμές η τάξη και η πειθαρχία στο κατάστημα διατηρούνται λόγω του κινήτρου της εργασίας των κρατουμένων. Οι μεμονωμένες περιπτώσεις πειθαρχικών παραβάσεων αντιμετωπίζονται ανάλογα με τη σοβαρότητά τους, είτε με την επιβολή πειθαρχικών ποινών είτε με την παροχή συμβουλών, συστάσεων ή παρατηρήσεων. Για την επιβολή των εν λόγω πειθαρχικών ποινών τηρούμε τη νόμιμη διαδικασία, την προβλεπόμενη από τον σωφρονιστικό κώδικα. Επίσης ορισμένοι απείθαρχοι κρατούμενοι μετάγονται σε κλειστές φυλακές για λόγους τάξης, κατά την προβλεπόμενη διαδικασία από τον Κώδικα.

Σίτιση Κρατουμένων

Τα παρασκευαζόμενα και χορηγούμενα συσσίτια στους κρατουμένους είναι αρίστης ποιότητας και σε ικανοποιητικές ποσότητες. Παρασκευάζονται κατά το πλείστον από νωπά προϊόντα αρίστης ποιότητας που παράγει η φυλακή και από αυτά που προμηθεύεται η υπηρεσία από το ελεύθερο εμπόριο, με τη διαδικασία που προβλέπεται από τις κείμενες διατάξεις περί προμηθειών. Στα είδη που προμηθεύεται η υπηρεσία από το εμπόριο γίνεται έλεγχος της ποσότητας και της ποιότητας αυτών σε κάθε παραλαβή, δείγματα δε των προϊόντων αυτών αποστέλλονται για έλεγχο στις αρμόδιες υπηρεσίες του κράτους. Στη σίτιση των κρατουμένων λαμβάνουμε απαραίτητα υπόψη τη θρησκεία των κρατουμένων και την ιατρική σύσταση για δίαιτα κάποιων εξ αυτών.

Προτάσεις  

Ο θεσμός των αγροτικών καταστημάτων κράτησης έχει αποδείξει, στα χρόνια της ύπαρξής του, ότι αποτελεί αναπόσπαστο μέρος αντεγκληματικών πολιτικών. Συγκεκριμένα, τα αγροτικά καταστήματα κράτησης είναι ενσωματωμένα στο κοινωνικό σώμα και οργανώνουν μεθοδευμένες και παραγωγικές απαντήσεις για κάθε είδος εγκληματικού φαινομένου μέσω της αποδυνάμωσής του. Από την ίδρυσή τους δεν αποτέλεσαν ποτέ συγκυριακή επιλογή. Απεναντίας, τα αγροτικά καταστήματα ήταν προϊόν μιας σφαιρικής θεώρησης, μιας συνεκτικής αντεγκληματικής πολιτικής για την αποφυγή κάθε παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς του ατόμου και για τον πλήρη σωφρονισμό του.

Οι κρατούμενοι, διανύοντας το τελευταίο στάδιο έκτισης της ποινής τους, διαπιστώνουν ότι η πολιτεία δεν είναι μόνο τιμωρός για τις έκνομες ενέργειές τους αλλά και «άνθρωπος», αφού δεν τους κλείνει πια στο σκοτεινό και ανήλιο κελί αλλά τους αφήνει να ζουν μέσα στη φύση σε ημιελεύθερο καθεστώς, προετοιμάζοντάς τους και με σειρά άλλων ευεργετικών μέτρων (άδειες, ευεργετικά υπολογιζόμενες ημέρες εργασίας κ.λπ.) για την κοινωνική τους επανένταξη. Και είναι γνωστό ότι, καίτοι διαμένει μεγάλος αριθμός κρατουμένων εκτός της φυλακής χωρίς ουσιαστική επίβλεψη, οι αποδράσεις των κρατουμένων της κατηγορίας αυτής είναι ελάχιστες, ενώ η ψυχική τους υγεία είναι αρίστη.

Με ίδιο σκεπτικό λειτουργεί και η διαμονή κρατουμένων με ποινές μέχρι επτά χρόνια κάθειρξης χωρίς προϋποθέσεις. Οι κρατούμενοι αυτών των κατηγοριών, αντί να εκτίουν τις ποινές αδρανείς δικάζοντας με το μυαλό τον εαυτό τους, κοιτωνίζονται πλέον στα αγροτικά καταστήματα, όπου με την εργασία τους μειώνουν την ποινή τους και παράλληλα αντιλαμβάνονται ότι η κοινωνία τούς χρειάζεται και τους θεωρεί αναπόσπαστο κομμάτι της.

Άποψή μας είναι ότι πρέπει το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων να έχει πάντα ενσωματωμένο στη σωφρονιστική του πολιτική τον θεσμό των αγροτικών καταστημάτων κράτησης. Να διαφυλάξει αυτή την εναλλακτική μορφή σωφρονισμού, ως μορφή αειφόρου ανάπτυξης της κοινωνίας μας.

Επίσης θα πρέπει να ανοιχθούν δίαυλοι συνεργασίας της υπηρεσίας μας (της γεωργικής) με γεωπονικά πανεπιστήμια, έτσι ώστε να βελτιώσουμε την τεχνογνωσία μας στις αγροτικές καλλιέργειες και στις κτηνοτροφικές μας δραστηριότητες, με σκοπό να γίνουν ανταγωνιστικές αλλά και να στηρίζονται στην αειφόρο ανάπτυξη μέσω της εναλλακτικής γεωργίας και κτηνοτροφίας. Ακολούθως, θα πρέπει να συνεχισθεί η υπάρχουσα συνεργασία μας με συνεταιρισμούς του νομού μας, έτσι ώστε να μπορούμε να διοχετεύουμε τα προϊόντα μας στο ευρύτερο εμπόριο. Τέτοιες συνεργασίες αναπτύχθηκαν μετά το 2011 με τον Συνεταιρισμό Αγελαδοτρόφων Αργολίδας και με τοπικά εργοστάσια, όπου απορροφούν το αγελαδινό μας γάλα για την παρασκευή σοκολατούχου γάλακτος και κρεμών, καθώς και τα εσπεριδοειδή μας αντίστοιχα για την παρασκευή χυμών.

Έχουμε ήδη προτείνει σε δύο βιολογικές φαρμακευτικές εταιρίες να συνεργαστούμε, για να μπορούμε να καλλιεργούμε εναλλακτικά φαρμακευτικά φυτά, όπως ρίγανη, ματζουράνα (έχει γίνει με μεγάλη επιτυχία στο παρελθόν), χαμομήλι και στέβια, και αναμένουμε απάντηση συνεργασίας.

Σημαντικό θα ήταν να εξετάσει το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων το ενδεχόμενο να αποδεσμευτούν οι τιμές πώλησης των προϊόντων μας από τις τιμές εμπορίου της Νομαρχίας, όταν πρόκειται να πουλήσουμε προϊόντα σε άλλα καταστήματα κράτησης, με σκοπό να είμαστε προτεραιότητά τους. Η ενίσχυση και η επέκταση της καλλιέργειας των δημητριακών στα χωράφια του καταστήματός μας, μας βοήθησε να εκτρέφουμε τα ζώα μας με δικές μας ζωοτροφές, μειώνοντας έτσι το κόστος εκτροφής τους. Σεβόμενοι την ιστορία του καταστήματός μας ως της πρώτης γεωπονικής σχολής που καθιέρωσε την καλλιέργεια πατάτας, επεκτείναμε την καλλιέργειά της, με αποτέλεσμα πολύ ενθαρρυντικό.

Η ύπαρξη κτιριακών εγκαταστάσεων (παλαιών σφαγείων) μάς δίνει τη δυνατότητα να σκεφτούμε ότι θα μπορούσαμε να επαναλειτουργήσουμε τα σφαγεία σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές προδιαγραφές και να εξυπηρετούμε και πολίτες, με αποτέλεσμα να έχουμε ένα επιπλέον έσοδο στο γεωργικό μας ταμείο.

Επιπλέον, ζητάμε να εξετασθεί το ενδεχόμενο να ενισχυθούν τα ημερομίσθια των κρατουμένων που εργάζονται στο αρτοποιείο και στις αποθήκες της αγροτικής φυλακής, καθόσον οι κρατούμενοι αυτοί εργάζονται πολλές ώρες (από τα ξημερώματα) και λαμβάνουν ένα ημερομίσθιο, ενώ θα μπορούσαν να λαμβάνουν ένα και μισό (1 & ½), έτσι ώστε να προτρέπονται οι κρατούμενοι από τις κλειστές φυλακές να μεταχθούν στο κλειστό τμήμα της αγροτικής φυλακής με μεγαλύτερο ημερομίσθιο.

Θεωρούμε ότι θα ήταν σημαντικό εκ μέρους και των άλλων Διευθύνσεων των καταστημάτων κράτησης της Ελλάδας το έργο της ενίσχυσης των ατόμων που πληρούν τις προϋποθέσεις να εργαστούν στις αγροτικές φυλακές και έχουν κάποια εμπειρία σε μια τέχνη, έτσι ώστε να μπορούμε, αφού υφίσταται ο εξοπλισμός στα συνεργεία μας, να φτιάχνουμε π.χ. πινακίδες, επιγραφές, σκεύη, έπιπλα ή και συσκευασίες για άλλες δημόσιες υπηρεσίες ή άλλα σωφρονιστικά καταστήματα.

Η τοποθεσία του Α.Κ.Κ.Ε. Τίρυνθας ακριβώς απέναντι από τον Ο.Α.Ε.Δ. Αργολίδας μάς έχει οδηγήσει στη σκέψη ότι θα μπορούσαμε να εξετάσουμε το ενδεχόμενο οι εξωτερικοί κρατούμενοι που λαμβάνουν άδειες και επιθυμούν να αποκτήσουν πιστοποίηση σε κάποια τέχνη, να μπορούν να συμμετέχουν στα μαθήματα και στα εργαστήρια του Ο.Α.Ε.Δ.

Στις βλέψεις μας για το μέλλον είναι να διατηρήσουμε όλα τα παραπάνω προϊόντα μας σε καλή ποιότητα και σε αρεστή ποσότητα. Σκοπός μας είναι να ενισχύσουμε, πέρα από τον πρωτογενή τομέα, τον τομέα της συσκευασίας και μεταποίησης των προϊόντων μας, έτσι ώστε να γίνουμε ακόμα πιο ανταγωνιστικοί σε αυτά. Βέβαια, η δημιουργία ενός συσκευαστηρίου μαζί με σφαγείο προϋποθέτει κάποιο οικονομικό κόστος για τα επόμενα έτη, αλλά θεωρούμε ότι κάτι τέτοιο θα μπορέσουμε να το αποσβέσουμε σχετικά γρήγορα.

Προτροπή όλων μας είναι μια αντεγκληματική πολιτική που κάνει επίκληση «στη δύναμη της αλληλεγγύης και στη διαπαιδαγώγηση της εμπιστοσύνης στον άνθρωπο» [4]. Γνώμονας για τη συνέχιση του έργου μας είναι μια αντεγκληματική πολιτική που θα βασίζεται στην αειφόρο ανάπτυξη του κοινωνικού ιστού και θα εμπεριέχει τον σωφρονισμό συνδυάζοντάς τον με παραγωγική εργασία.

Υποσημειώσεις

[1] Βλ. Marc Ancel: Η νέα κοινωνική άμυνα, κεφάλαιο VI «Η νέα κοινωνική άμυνα σύμφωνα με την θετική και εποικοδομητική της έποψη», σ. 391 κ.ε., μετ. Η. Σαγκουνίδου – Δασκαλάκη, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1995.

[2] Διοικητήριο: το κτίριο στο οποίο στεγάζονται σήμερα τα γραφεία της Αγροτικής Φυλακής Τίρυνθας. Ονομάζεται έτσι λόγω μιας μεγάλης επιγραφής που υπάρχει σε αυτό, στην οποία αναγράφεται η συγκεκριμένη αυτή λέξη.

[3] Άνω γραμμή – κάτω γραμμή: Όροι που χρησιμοποιούνται για τη διάκριση μεταξύ του ορεινού και του παραθαλάσσιου τμήματος, τα οποία διαχωρίζονται με την παλαιά εθνική οδό Αθηνών – Ναυπλίου. Επ’ αυτών βρίσκονται και θέσεις φύλαξης, στις οποίες τοποθετούνται μέλη του φυλακτικού προσωπικού για την άσκηση καθηκόντων επιτήρησης.

 [4] Βλ. Mireille Delmas – Marty: «Πρότυπα και τάσεις αντεγκληματικής πολιτικής», μετ. Χ. Ζαραφωνίτου, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1991, σ. 162.

Ευαγγελία Κατερίνη

Προϊσταμένη Διευθύνσεως Αγροτικού

Καταστήματος Κράτησης Ενηλίκων Τίρυνθας

Περιοδικό «Οιονεί…Κρατούμενος», περιοδική έκδοση για τις φυλακές και το σωφρονιστικό σύστημα η οποία πραγματοποιείται με τη στήριξη της Ομοσπονδίας Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδος (ΟΣΥΕ), Αρ. Φύλλου 19, Μάρτιος- Απρίλιος- Μάιος, 2015.

Σχετικά θέματα:

• «Ημερολόγιο» φυλακών της πόλης του Ναυπλίου
• Γεωργική Σχολή Τίρυνθας (1829)

Το Ναύπλιο του 1500 στα βενετσιάνικα έγγραφα – Μετάφραση-διασκευή- επιμέλεια – Γιώργος Ρούβαλης

Μια άκρως ενδιαφέρουσα διατριβή παρουσιάστηκε το 1999 στα αγγλικά στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Αμερικής με τίτλο «Bartolomeo Minio Venetian Administration in 15th century Nauplion». Συγγραφέας η Diana Gilliland Wright. Με βάση τις μηνιαίες αναφορές του βενετσιάνου προβλεπτή στο Ναύπλιο Bartolomeo Minio από το 1478 ως το 1483 η συγγραφέας αναλύει την καθημερινότητα της βενετσιάνικης διοίκησης στο Ναύπλιο, τη διάταξη και λειτουργία του στρατού, τις σχέσεις με τους Τούρκους σε ειρήνη και σε πόλεμο, καθώς και το ξεκίνημα του χτισίματος της σημερινής κάτω πόλης του Ναυπλίου. Είναι η πρώτη φορά που ένας ερευνητής παρουσιάζει συγκεκριμένα στοιχεία για το βενετσιάνικο Ναύπλιο, για το οποίο μέχρι τώρα μόνο γενικότητες γνωρίζαμε. Μια άλλη εικόνα, αλλά μυθιστορηματική, της κτήσεως του Παλαμηδιού γύρω στο 1710-14 μπορούμε να βρούμε και στο μυθιστόρημα του Bruno Racine «Ο άρχων του Μορέως», μεταφρασμένο στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κέδρος, 1981. Εκεί, ο συγγραφέας μπαίνει στο πετσί του Augustino Sagredo, που έχει λάβει την εντολή να χτίσει το Παλαμήδι.

Όμως, η διατριβή της Diana Wright είναι πολύ πιο λεπτομερειακή και φανερώνει χρόνια έρευνας και ανάλυσης των βενετσιάνικων ντοκουμέντων, που έχουν διασωθεί. Ας σημειώσουμε εδώ ότι για πολλές περιοχές της βενετσιάνικης Ελλάδας τα αρχεία της Βενετίας υπάρχουν – σε διάφορες βιβλιοθήκες – και βέβαια θέλει ψάξιμο και έρευνα για να τα βρεις και να τα ερμηνεύσεις. Τούτο έκανε – στον καιρό του – και ο ιστοριοδίφης Τάκης Μαύρος, ο οποίος δημοσίευσε στο Δελτίο Ιστορικών Μελετών Ναυπλίου που εξέδιδε (δεκαετία 1990) πλήθος τέτοιων και άλλων εγγράφων.

Θα κάνουμε εδώ μία σύντομη παρουσίαση της διατριβής της Diana Wright στα ελληνικά με την ελπίδα ότι θα χρησιμεύσει σε όσους δεν μπορούν να διαβάσουν το πρωτότυπο.

Τιντορέττο (Jacopo Tintoretto 1518-94), Πορτρέτο Ενετού Ναυάρχου. Museo Nacional del Prado (Spain – Madrid).

Η ερευνήτρια αναλύει τα dispacci, δηλαδή μηνιαίες αναφορές του Bartolomeo Minio προς την έδρα της Βενετίας. Διορίστηκε Provveditor, δηλαδή προβλεπτής στο Ναύπλιο στις 13 Φεβρουαρίου 1478[79]. Το βενετσιάνικο έτος άρχιζε την 1^η Μαρτίου. Έφτασε στο Ναύπλιο μετά από μια στάση στη Μεθώνη στις 8 Νοεμβρίου του 1478. Το Ναύπλιο για 90 χρόνια ήταν μια ελάσσων αποικία της Βενετίας, αλλά μετά από την απώλεια του Negroponte (Χαλκίδα) το 1370, το Ναύπλιο «Napoli di Romania» γίνεται «η πιο σημαντική γη του κράτους μας (Stato Mar, δηλαδή τις υπερπόντιες αποικίες σε αντίθεση με το stato terra, που ήταν εκτάσεις στην ιταλική χερσόνησο) στην Ανατολή». Επίσης αρχίζουν να χτίζονται σημαντικές οχυρώσεις στο Ναύπλιο. Ας θυμηθούμε εδώ ότι ο βενετοτουρκικός πόλεμος, που είχε αρχίσει με την Παπική Σταυροφορία του 1463, είχε παραταθεί έως το 1479 με τρομερές συνέπειες για τα ελληνικά εδάφη. Η κατάσταση στο Μοριά ήταν εύθραυστη, διότι τοπικοί Οθωμανοί αγάδες αποσπούσαν γαίες και προέβαιναν σε πειρατικές πράξεις, οι μισθοφόροι δεν είχαν πληρωθεί για πολύ καιρό, ενώ πολλοί ντόπιοι Μοραΐτες, Έλληνες και Αλβανοί, θεωρούσαν την επιλογή της ειρήνης με την Τουρκία ως βενετσιάνικη προδοσία. Ο Bartolomeo Minio λοιπόν φτάνει στο Ναύπλιο στην αρχή μιας πρόσφατης και μακράς περιόδου ειρήνης.

Νωρίτερα από την παρούσα διατριβή, μία σύντομη πηγή για το βενετσιάνικο Ναύπλιο είναι το άρθρο του Γ.Σ. Πλουμίδη «Ειδήσεις για το βενετοκρατούμενο Ναύπλιον, 1440-1550», στο Πελοποννησιακά, αρ. 8 (1971), 261-275., καθώς , βέβαια, και το βιβλίο της Ευτυχίας Λιάτα «Το Ναύπλιο και η ενδοχώρα του από τον 17^ο στον 18^ο αιώνα ,οικιστικά μεγέθη και κατανομή της γης», Ακαδημία Αθηνών, 2002, που αναλύει το Κτηματολόγιο των Βενετσιάνων, με στοιχεία των ετών 1703-1705.

Ας σημειωθεί ότι η πραγμάτωση της ειρήνης εξαρτάτο όχι τόσο από την υπογραφή ενός φιρμανίου, αλλά από τις ενέργειες των τοπικών Βενετσιάνων και Οθωμανών ηγετών για τις λεπτομέρειες, π.χ. διαμόρφωση ορίων κ.λπ., που συνεπάγεται. Ο Minio ως προβλεπτής επρόκειτο να συμμετάσχει κατά τη διάρκεια της θητείας του σε τέσσερις διαφορετικές διαπραγματεύσεις για όρια, μια παμπελοποννησιακή εξέγερση, καθώς και σε διαρκή αγώνα κατά των πειρατών στη θάλασσα και στη στεριά. 84 dispacci του Minio προς την Signoria και τον Capitan Generale του στόλου βρίσκονται στη βιβλιοθήκη του Μουσείου Correr στη Βενετία «dispacci al Senato ed at altri Bartolomeo Minio» κι έχουν δημοσιευτεί στον έκτο τόμο του Κ. Σάθα «Μνημεία ελληνικής ιστορίας». Το πρώτο dispaccio έχει χρονολογία 12 Νοεμβρίου 1479 και το τελευταίο 25 Μαρτίου 1483. Υπάρχουν επίσης στην ίδια βιβλιοθήκη εκθέσεις τέλους διακυβέρνησης από τρεις κυβερνήτες του Ναυπλίου το 1525, το 1527 και το 1531. Οι εκθέσεις αυτές (relationes) προσφέρουν βασική πληροφόρηση, που ο Minio δεν δίνει: αριθμοί πληθυσμού και αλλαγές, σχόλια περί του Συμβουλίου (Consilio) του Ναυπλίου, εκθέσεις για φόρους, όμως τα dispacci είναι καθημερινές περιγραφές των θεμάτων και των κρίσεων, αναχωρήσεις και αφίξεις στρατιωτών, αξιωματικών και πλοίων, περιοδικές επιθεωρήσεις και πληρωμές, εξέλιξη των σχέσεων. Επίσης, τα dispacci, που καλύπτουν 42 διαδοχικούς μήνες, κάνουν δυνατή την ανίχνευση σχέσεων μεταξύ εποχών και γεγονότων.

Όπως σημειώνει η ερευνήτρια, οι εκθέσεις του Minio μπορούν να συγκριθούν με ανάλογες του Giacomo Barbarigo, που γράφτηκαν μεταξύ 1465 και 1466. Εξάλλου έχουμε λίγες ή σχεδόν ανύπαρκτες πηγές για την περίοδο εκείνη εκ μέρους των Ελλήνων. Η μόνη, η οποία φαίνεται να υπάρχει, είναι το κείμενο του Δωροθέου της Μονεμβασίας, «Bιβλίον Iστορικόν» του 17^ου αιώνα, το οποίο παρουσιάζει μια θετική εικόνα της βενετσιάνικης κυριαρχίας.

Ποιος ήταν όμως ο Bartolomeo Minio; Όταν φτάνει στο Ναύπλιο, βρίσκεται σε μια μέση ηλικία με προηγούμενη εμπειρία μια θητεία στην Κέρκυρα ως cancelliere. Έπασχε από συχνούς πονοκεφάλους και πόνους στον αυχένα. Ήταν μάλλον μοναχικός άνθρωπος. Τη θητεία του ελαφρύνει η συχνή άφιξη του κουνιάδου του, Piero Trevisan, κυβερνήτη μιας γαλέρας, ο οποίος έφτασε στο Ναύπλιο με αποστολή αρκετές φορές. Αισθανόταν απομονωμένος «in questa terra in luogo remoto» με τη δουλειά του να μην αναγνωρίζεται, τα γράμματά του να μένουν χωρίς απάντηση και τα αιτήματά του για χρήματα, τρόφιμα και προμήθειες να αγνοούνται. Ο Minio βρίσκεται συνέχεια κουρασμένος ζητώντας χρήματα, σιτηρέσια για τους στρατιώτες, εργάτες, υλικά, δηλαδή η απελπισία και η απογοήτευσή του είναι προφανείς.

Για τη συνέχεια του άρθρου πατήστε διπλό κλικ στον παρακάτω σύνδεσμο: Το Ναύπλιο του 1500 στα βενετσιάνικα έγγραφα

Προσωπογραφίες ­- Πύρρος Διονύσιος ο Θετταλός (1774 ή 1777 – 1853)

Ο λόγιος – κληρικός, Διονύσιος Πύρρος γεννήθηκε το 1774 (ή 1777) στην Καστανιά Τρικάλων. Σε ηλικία πέντε ετών ορφανεύει από τον πατέρα του. Έχει έναν αδελφό, τον ιερομόναχο Ιωακείμ. Το πατρικό του όνομα είναι Πούρος ή Μπούρος. Έμεινε όμως στην ιστορία ως Διονύσιος Πύρρος ό Θετταλός. Τα πρώτα του γράμματα τα μαθαίνει στην Καστανιά και αργότερα χειροτονείται ιεροδιάκονος στη μονή Μεταμορφώσεως των Μετεώρων από τον Αμβρόσιο, πρώην Τρίκκης.

Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός, χαλκογραφία, έργο του Γεράσιμου Πιτσαμάνου (1787-1825), αρχιτέκτονα και ζωγράφου.

Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός, χαλκογραφία στο: Περιήγησις ιστορική και βιογραφία … Αθήνα, 1848.

Στο έργο του « Περιήγησις της Ελλάδος και πόλεμοι αυτής αρχαίοι και νεώτεροι» βρίσκουμε τα «Αργολικά». Στο κεφάλαιο αυτό ο Πύρρος αναφέρεται στην Γενική Ιστορία της Αργολίδας, στους πρώτους κατοίκους, στους βασιλείς, στην κατά της Τρωάδος βοήθεια, στους πολέμους των Αργείων, στα όρη, στα ποτάμια, στους κατοίκους, στα ήθη, στη θρησκεία, στις αρχαιότητες, στις ακροπόλεις ενώ επισκέφτηκε το Άργος, το Ναύπλιο, το Κεφαλάρι, τους Μύλους, το Ελληνικό, το Σκαφιδάκι, τις Μυκήνες, τα Δερβενάκια κ.α. 

Διαβάστε ακόμη:

 Πύρρος Διονύσιος ο Θετταλός (1774 ή 1777 – 1853)

Το πρώτο χαρτοποιείο στην Ελλάδα – Κεφαλάρι Άργους

Rey Étienne (1789-1867)

Voyage pittoresque en Grèce ….

Ο Γάλλος ζωγράφος Étienne Rey (1789-1867), από τους πρώτους καθηγητές της Σχολής Καλών Τεχνών στη Λυών και διευθυντής του Μουσείου και της Σχολής Σχεδίου στη Βιέννη, ήταν εξαιρετικός δάσκαλος, δημοσίευσε εγχειρίδιο για την τεχνική της εγκαυστικής και υπήρξε μέλος πολλών καλλιτεχνικών εταιρειών. Ταξίδεψε σε μεγάλη ηλικία στην Ανατολή, το 1843, συντροφιά με τον επίσης ζωγράφο – αρχιτέκτονα Αntoine Marie Chenavard και τον αρχιτέκτονα J.M. Dalgabio. Ξεκίνησαν από τη Μασσαλία και μέσω Ιταλίας και Μάλτας περιηγήθηκαν για πέντε μήνες στην Ελλάδα, τη Μικρά Ασία και για μικρό χρονικό διάστημα στην Αίγυπτο.

Οι αποτυπώσεις του Rey με θέματα της Αθήνας, από την περίοδο του Όθωνα, και οι υπόλοιπες, κυρίως από την Πελοπόννησο[1], τη Στερεά Ελλάδα, τη Σύρο, την Κωνσταντινούπολη, την Τρωάδα και την περιοχή της Σμύρνης, δημοσιεύτηκαν σχεδόν είκοσι χρόνια μετά το ταξίδι, γιατί ο Rey θέλησε να χαράξει ο ίδιος τις λιθογραφίες από τα πρωτότυπα σχέδιά του. Πέθανε πριν προλάβει να δει την έκδοση των έργων του. Τις εικόνες συνοδεύουν παρασελίδιες σημειώσεις, σαν ημερολόγιο, με πληροφορίες σχετικές με το ταξίδι. Τα επιχρωματισμένα χαρακτικά, με τις αποτυπώσεις των μνημείων κυρίως, μοιάζουν περισσότερο με υδατογραφίες αποδίδοντας τον χώρο σε μαλακό και ήρεμο φως.

Σημείωση Αργολικής Βιβλιοθήκης

[1] Στην Πελοπόννησο επισκέφτηκε την Αργολίδα και σχεδίασε σημαντικές αρχαιότητες του Άργους, των Μυκηνών, της Επιδαύρου, κ.α. Στις 18 Σεπτεμβρίου 1843 έφτασε στο Άργος με τον αρχιτέκτονα Αntoine Marie Chenavard, από τη Λυών και οι δύο, όπου ο Rey φιλοτέχνησε ένα σχέδιο, ενώ ο Chenavard αποτύπωσε την κάτοψη του θεάτρου. Δημοσίευσαν και οι δύο από έναν τόμο αναμνήσεων, με αόριστες αναφορές.

Voyage en Grèce et dans le Levant fait en 1843-1844 par A.M. Chenavard, Architecte, E. Rey peintre, professeurs à l’école des Beaux-Arts de Lyon, et M.J. Dalgabio architecte. Relation par A.m. Chenavard. Lyon. Imprimerie de Léon Boitels Quai Saint Antoine (1849).

 Voyage pittoresque en Grèce et dans le Levant fait en 1843-1844. Par E. Rey, peintre, & Chenavard, architecte, Professeurs à l’Ecole des Beaux-Arts de Lyon, membres de l’Academie des Sciences, Belles-Lettres Arts de ladite Ville, correspondants de plusieurs autres sociétés savantes, et Dalgabio, architecte. Journal de Voyage. Dessins et planches lithographiées par Etienne Rey, Louis Perrin, Lyon (1867).

(Michel Sève, « Οι Γάλλοι Ταξιδιώτες στο Άργος », Ecole Francaise D’ Athenes, 1993). 

Ιόλη Βιγγοπούλου

Δρ. Ιστορίας – Ερευνήτρια
Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Πηγή

• Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη

Το βενετσιάνικο Ναύπλιο του 1500: τόσο μακριά και τόσο κοντά. (Διαβάζοντας μια διατριβή για τη βενετσιάνικη κυριαρχία), Γιώργος Ρούβαλης

«Ελεύθερο Βήμα»

Από την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού.

Η Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, δημιούργησε ένα νέο χώρο, το «Ελεύθερο Βήμα», όπου οι αναγνώστες της θα έχουν την δυνατότητα να δημοσιοποιούν σκέψεις, απόψεις, θέσεις, επιστημονικά άρθρα ή εργασίες αλλά και σχολιασμούς επίκαιρων γεγονότων.

Δημοσιεύουμε σήμερα στο «Ελεύθερο Βήμα» άρθρο του κ. Γιώργου Ρούβαλη Δρ. Ιστορίας, Καθηγητή και Συγγραφέα με τίτλο:

Το βενετσιάνικο Ναύπλιο του 1500: τόσο μακριά και τόσο κοντά. (Διαβάζοντας μια διατριβή για τη βενετσιάνικη κυριαρχία)

Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας κυριάρχησε στο Ναύπλιο περίπου 180 χρόνια. Εκατόν πενήντα στην αρχή και τριάντα αργότερα. Μπορούμε να πούμε ότι ήταν η δύναμη, που διαμόρφωσε κι έχτισε την κάτω πόλη του Ναυπλίου γύρω στο 1500, αλλά και φυσικά τα κάστρα, για τα οποία τα γνωρίζουμε σήμερα, δηλαδή το Παλαμήδι (γύρω στα 1700), το Μπούρτζι (γύρω στο 1350) και ενίσχυσε και επεξέτεινε τα τείχη της Ακροναυπλίας, που υπήρχαν νωρίτερα από τους Φράγκους και τους Βυζαντινούς.

Συχνά συγκρίνεται η κυριαρχία των Βενετσιάνων στο Ναύπλιο με εκείνη των Τούρκων και ορισμένοι θεωρούν ότι και οι δύο ήταν κατακτητές και ξένοι προς την ιδιοσυγκρασία μας. Όμως η ανάγνωση της διατριβής του 1999 της Αμερικανίδας ιστορικού Diana Wright μας επιτρέπει να γνωρίσουμε με λεπτομέρειες την καθημερινή ζωή του Ναυπλίου γύρω στο 1480, έστω και από τη μεριά των Βενετσιάνων επισήμων.

Βενετία. Η αίθουσα του συμβουλίου στο παλάτι του Δόγη. George Newenham Wright, περ. 1842.

Πολλά πράγματα μαθαίνουμε απ’ αυτή τη διατριβή. Υπάρχουν γενικές πληροφορίες για τη γραφειοκρατική δομή της βενετσιάνικης κυριαρχίας στη Μεσόγειο, τις σχέσεις με τους Έλληνες υπηκόους, με τους μισθοφόρους στρατιώτες της, με τους Τούρκους, καθώς και την αντιμετώπιση που δόθηκε σε μια παμπελοποννησιακή εξέγερση των μισθοφόρων της εναντίων των Τούρκων, την εξέγερση του Κροκόδειλου Κλαδά. Μας θυμίζει αυτή η διατριβή, αλλά σε διαφορετικό επίπεδο, το εξαιρετικά εμπνευσμένο μυθιστόρημα του Γάλλου ιστορικού, Bruno Racine, «Ο Άρχων του Μορέως», που δημοσιεύτηκε τη δεκαετία του ’80 στα ελληνικά από τον Κέδρο, και αναλύει τον εσωτερικό κόσμο του κυβερνήτη Agustino Sagredo, τον οποίον επιφόρτισε η Γερουσία να χτίσει το Παλαμήδι. Ο συγγραφέας μας εισάγει στα διλήμματα, τις δυσκολίες και τα επιτεύγματα ενός αξιωματούχου, που πρέπει σε σύντομο χρόνο να χτίσει ένα απόρθητο κάστρο και το καταφέρνει. Τα ίδια ή ανάλογα διλήμματα πρέπει να αντιμετώπισε και ο Προβλεπτής Bartolomeo Minio, τις μηνιαίες εκθέσεις του οποίου αναλύει για τέσσερα χρόνια η Diana Wright, ο οποίος είχε το δύσκολο έργο να διοικήσει ένα τεριτόριο, που κάλυπτε πάνω απ’ τη μισή Αργολίδα, αμέσως μετά έναν μακροχρόνιο ενετοτουρκικό πόλεμο και την προσαρμογή της αποικίας αυτής σε συνθήκες ειρήνης και καλών σχέσεων με τους Τούρκους. Ο Minio έχει, φτάνοντας στο Ναύπλιο, μεγάλα σχέδια για την πόλη, που του ανάθεσαν να διοικεί. Θέλει να στερεώσει τα τείχη της Ακροναυπλίας, αλλά και να τειχίσει την κάτω πόλη δίπλα στη θάλασσα, που ήταν σχεδόν απροστάτευτη. Γι’ αυτό ζητάει έμπειρους λιθοξόους από τη Βενετία, αφού δεν υπήρχαν επιτόπου, και κυρίως ανθρώπινο δυναμικό, τους κωπηλάτες δηλαδή μιας γαλέρας (120-150 ανθρώπους), που θα χρησίμευαν για το χτίσιμο των τειχών. Και τούτο διότι οι Ιταλοί και άλλοι μισθοφόροι στρατιώτες, που διέθετε, είναι αδύναμοι, πεινασμένοι, σχεδόν ρακένδυτοι από ακηδία της Βενετίας, που δεν έστελνε τακτικά μισθούς και σιτηρέσια.

Επίσης μαθαίνουμε πολλά για τους κανόνες, που διείπαν την αποστολή του, όχι μόνο του ιδίου, αλλά και οποιουδήποτε Βενετσιάνου Προβλεπτή στις αποικίες. Μας εντυπωσιάζει η αυστηρότητα και η διοικητική επιμέλεια, που έπρεπε να δείξει. Καταρχήν από τον ετήσιο προϋπολογισμό του (περίπου 1000 δουκάτα το χρόνο), τα οποία αντιπροσώπευαν μισθό για δύο αξιώματα, δηλαδή εκείνο του Διοικητή και Διαχειριστή της πόλης, αλλά κι εκείνο του στρατιωτικού Κυβερνήτη, αφαιρείτο ένας φόρος 40%. Κατόπιν υπήρχαν αυστηροί κανόνες για την καθημερινή συμπεριφορά του, που απέκλειαν φαινόμενα διαφθοράς. Δεν μπορούσε να επιβάλει αγγαρείες στους Έλληνες υπηκόους, εξαιτίας κάποιων προνομίων του Ναυπλίου, παρά μόνο ορισμένες. Δεν του επιτρέπετο να δέχεται δώρα απ’ αυτούς (τρόφιμα, μικρά ζώα κ.λπ.). Βρισκόταν μακριά από την πατρίδα του χωρίς την οικογένειά του και χωρίς τη γυναίκα του, όπως όλοι οι Βενετσιάνοι επίσημοι. Δεν του επιτρέπετο σαρκική συνάφεια με γυναίκες της αποικίας. Έπρεπε να παρακολουθεί τη φόρτωση των πλοίων με εγχώρια προϊόντα και να επιβάλει τους ανάλογους φόρους. Και φυσικά, είχε το δυσάρεστο έργο να επιβλέπει και να καθησυχάζει τους συχνά διαμαρτυρόμενους στρατιώτες του, οι οποίοι υπέφεραν από πείνα και έλλειψη χρηματικών αμοιβών. Ακόμα είχε το καθήκον να προστατεύει την αποικία του, την οποίαν όφειλε να γνωρίζει σε όλη της την έκταση, από ληστές και πειρατές, που έβριθαν εκείνα τα χρόνια στην Πελοπόννησο και το Αιγαίο. Διαβάζοντας τα έγγραφα μαθαίνουμε ότι ορισμένοι Μαυριτανοί πειρατές ήταν π.χ. υπό την άμεση καθοδήγηση του Τούρκου Διοικητή της Χαλκίδας και ένας τρόπος για να μην πεθάνουν από πείνα οι κάτοικοι του Ναυπλίου ήταν το ψάρεμα στη θάλασσα και η εμπορική ναυτιλία. Η πόλη του Ναυπλίου εκείνα τα χρόνια ήταν πολύ φτωχή. Δεν είχε ας πούμε τη δυνατότητα να φτιάξει τούβλα ούτε να βρει κομμένες πέτρες για χτίσιμο. Δεν υπήρχε κοντά, παρά μόνο στις Σπέτσες, ξυλεία. Ο ίδιος ο Προβλεπτής γράφει συχνά ότι λυπάται τους υπηκόους του, γιατί είναι φτωχοί, άσχημοι και αδύνατοι σαν σκουράντζοι.

Ναύπλιο – Coronelli Maria Vincenzo

Πρέπει λοιπόν να αναλογιστούμε τις συνθήκες διαβίωσης και επιβίωσης στο Ναύπλιο εκείνα τα χρόνια. Συνθήκες σκληρές, σπίτια που σε άλλο άρθρο της η Diana Wright διαπιστώνει ότι ήταν συνήθως ξύλινα με καλαμωτή σκεπή και όχι τα λαμπρά πέτρινα που γνωρίζουμε εμείς και προέρχονται από την ύστερη βενετσιάνικη περίοδο (Παλαμήδι, Αρσενάλε στην πλατεία Συντάγματος, Βενετσιάνικο Διοικητήριο κοντά στην Αγιά Σοφιά κ.λπ.). Όλα αυτά μας φαίνονται πολύ μακριά από μας, συνθήκες πρωτόγονες, πλοία με κωπηλάτες και χωρίς ατμό, έλλειψη θέρμανσης στα κτίρια, αρρώστιες που αποδεκάτιζαν στρατιώτες και κατοίκους, εισβολές Τούρκων ληστών, που κομμάτιαζαν όσους έβρισκαν πρόχειρους κ.λπ. Μας φαίνεται λοιπόν εκείνη η εποχή πολύ μακριά, αλλά και πολύ κοντά, γιατί οι λεπτομέρειες, που δίνει η Diana Wright, μας ανεβάζουν στην Ακροναυπλία, μας κατεβάζουν στην αγορά, απαριθμούν τις εκκλησίες μας και μας πηγαίνουν ακόμα και μέχρι τις αλυκές του Θερμησίου (Ερμιόνη), πλούσιο φέουδο, που είχε οικειοποιηθεί ο Λατίνος Επίσκοπος. Από τα γραπτά του Minio δεν φαίνεται να έπαιζε μεγάλο ρόλο η θρησκεία στην καθημερινή ζωή των κατοίκων, παρόλο που υπήρχε και Ορθόδοξος Επίσκοπος και Ορθόδοξοι ιερείς. Ορισμένοι έξυπνοι Έλληνες μιλούσαν και τα βενετσιάνικα και τα τούρκικα εκτός από τα ελληνικά και χρησίμευαν συχνά ως διερμηνείς του Προβλεπτή σε διαπραγματεύσεις με τους Τούρκους. Άλλοι γηραιότεροι και σεβαστοί πολίτες χρησίμευσαν ως μάρτυρες σε μια μακρά διαδικασία καθορισμού των ορίων της αποικίας με τις κτήσεις των Τούρκων. Τότε το όριο βρισκόταν στην Τίρυνθα. Το Άργος ήταν τούρκικο. Μεγάλη σημασία είχαν τα άλογα για τις μετακινήσεις των κατοίκων και οι στρατιώτες ήταν περισσότερο σημαντικοί όταν ήταν ιππείς, με άλογα που διατηρούσαν οι ίδιοι. Η Βενετία παραχωρούσε μικρά κομμάτια γης σ’ αυτούς τους στρατιώτες για να τρέφονται οι ίδιοι κι οι οικογένειές τους και να συντηρούν τα άλογά τους. Έτσι κατάφερναν να μην πεθάνουν απ’ την πείνα, που τους απειλούσε συχνά. Όπως και στην Ελληνική Επανάσταση, οι μετακινήσεις γίνονταν ιππαστί κι έτσι μετρούσαν τις αποστάσεις. Ο φόβος των πειρατών δεν ήταν μόνο να χάσει κανείς το πλοίο και το φόρτωμά του ή να σκοτωθεί, αλλά και να πιαστεί σκλάβος και να πουληθεί στο σκλαβοπάζαρο της Χίου, που όλο εκείνο το διάστημα λειτουργούσε με αυτόν τον τρόπο.

Τιντορέττο (Jacopo Tintoretto 1518-94), Πορτρέτο Ενετού Ναυάρχου. Museo Nacional del Prado (Spain – Madrid).

Έτσι διαπιστώνουμε ότι η βενετσιάνικη διοίκηση είχε ένα corpus αυστηρών κανόνων διακυβέρνησης (με τις ανάλογες εξαιρέσεις βέβαια, αφού ορισμένοι άλλοι Προβλεπτές δικάστηκαν για καταχρήσεις κ.λπ.) κι ακόμα μια καλά δομημένη γραφειοκρατία. Υπάρχουν και άλλα στοιχεία, που δεν αναφέρει ο Minio και που συντέλεσαν φυσικά στον πλούτο αυτής της δημοκρατίας, η κυριαρχία της οποίας κράτησε για 1000 χρόνια. Εμείς στην Ελλάδα καμαρώνουμε για τα 1000 χρόνια του Βυζαντίου, αλλά υπήρξαν και άλλες αυτοκρατορίες, που επίσης κράτησαν 1000 χρόνια. Ήταν βέβαια μια αριστοκρατική διοίκηση από εκλεκτές οικογένειες, αλλά ο πλούτος που συσσώρευσαν στη Βενετία από το εμπόριο μπαχαρικών, που μετέφεραν από την Αλεξάνδρεια κυρίως και διένειμαν στην Ευρώπη, ήταν τόσος που και οι κατώτερες τάξεις, εργάτες, τεχνίτες, ναυτικοί, πλούτισαν κι αυτές και δεν έθεταν σε αμφισβήτηση το ολιγαρχικό καθεστώς. Η Βενετία συχνά πολέμησε και μάλιστα μόνη της εναντίον των Τούρκων, διότι πολλές συμμαχίες που συνήψε με άλλα χριστιανικά βασίλεια, Γάλλους, Γερμανούς κ.λπ., συχνά δεν διαρκούσαν και απέμενε μόνη να πολεμάει. Στην περίπτωση αυτή οι πατρίκιοι της Βενετίας ήξεραν ότι θα τους επιβληθεί έκτακτη φορολογία. Π.χ. έπρεπε να αρματώσουν και να πληρώσουν καπετάνιο και πληρώματα ενός ή περισσότερων πλοίων και δέχονταν αυτά τα πρόσθετα βάρη χωρίς διαμαρτυρία, γιατί ήξεραν ότι τα μελλοντικά εμπορικά κέρδη τους βασίζονταν εκεί. Οι νέοι υφίσταντο μια συνεχή διοικητική εκπαίδευση σε διάφορες θέσεις στην πρωτεύουσα για να μπορέσουν αργότερα να σταλούν στις αποικίες της Μεσογείου. Θυμίζουμε ότι εκτός από το Ναύπλιο η Βενετία επικράτησε για 450 χρόνια στην Κρήτη, σχεδόν 100 χρόνια στην Κύπρο και εκατονταετίες σε διάφορα άλλα μικρότερα νησιά του Αιγαίου. Επίσης υπήρχαν τακτικές νηοπομπές από τη Βενετία προς την Αλεξάνδρεια, όπου έφταναν τα μπαχαρικά από Άραβες εμπόρους με προέλευση την Ασία, τη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη και την Οδησσό. Γι’ αυτό το λόγο η Βενετία χρειαζόταν όχι μεγάλες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης, αλλά μικρά λιμάνια στο δρόμο των νηοπομπών, όπως το Ναύπλιο, τη Μεθώνη, την Κορώνη, τα Ιόνια νησιά κ.λπ. Ορισμένοι θα αντιτείνουν την ύπαρξη ανταγωνιστών της, όπως π.χ. των Γενοβέζων, οι οποίοι κατείχαν τη Χίο και ορισμένα άλλα νησιά του Αιγαίου, την Κεφαλονιά κ.λπ. Όμως σε βάθος χρόνου αντιλαμβανόμαστε ότι η κυριαρχία της Γένοβας κράτησε μόνον 300 περίπου χρόνια, που σε σύγκριση με τα 1000 της Βενετίας ωχριούν. Το καθεστώς ήταν ολιγαρχικό, αλλά ο Δόγης δεν ήταν απόλυτος άρχων. Διάφορα συμβούλια (περί εξωτερικών σχέσεων, περί εσωτερικών θεμάτων, περί υδάτων κ.λπ.) περιόριζαν την εξουσία του. Κάποιος απ’ τους πρώτους Δόγηδες, που δοκίμασε να γίνει βασιλιάς, συνελήφθη και αποκεφαλίστηκε. Επίσης η Βενετία είχε τρομερές μυστικές υπηρεσίες. Τούτες δεν απέφυγαν και ορισμένα λάθη της, όπως π.χ. την πρώτη παραχώρηση αμαχητί της Μονεμβασιάς και του Ναυπλίου στους Τούρκους από λάθος της διπλωματίας της. Στην Κωνσταντινούπολη η Βενετία είχε μόνιμο πρέσβη και εμπορικό σταθμό.

Σε σύγκριση λοιπόν μ’ αυτή την αξιοθαύμαστη γραφειοκρατική μηχανή, οι εκθέσεις του Minio μας φανερώνουν την αταξία και διαφθορά της τούρκικης διοίκησης. Οι Οθωμανοί αξιωματούχοι έχαναν συχνά το αξίωμα ή και το κεφάλι τους από τα καπρίτσια των σουλτάνων. Στα τέσσερα χρόνια της διακυβέρνησής του, ο Bartolomeo Minio γνώρισε όχι λιγότερους από τέσσερις Φλαμπουράρηδες, δηλαδή Τούρκους διοικητές του Μοριά. Ορισμένοι άγριοι κι απολίτιστοι, ορισμένοι γλυκείς και φιλικοί προς τον αντίπαλο. Όλα όμως αγοράζονταν, αφού κάθε συνάντηση μαζί τους συνεπάγετο πλούσια δώρα γι’ αυτούς. Ένας τους μάλιστα ζήτησε ανοιχτά λίγο κρασί, που του εδόθη. Η εντύπωση που αποκομίζουμε από τις εκθέσεις αυτές δεν είναι ότι οι Έλληνες καταπιέζονταν, παρόλο που υπήρχε μεγάλη φτώχια. Υπήρχαν όμως και πλούσιοι Έλληνες, αυτοί που είχαν με καλή τύχη εμπορευτεί και «πλουτίσει». Ένας απ’ αυτούς αγόρασε τρία ασημένια κύπελλα για να προσφέρει στον Minio ως δώρο για τον Φλαμπουράρη. Βέβαια οι μισθοί των κατώτερων Βενετσιάνων αξιωματούχων της πόλης, γραμματέων, αστυνόμων κ.λπ., συνελλέγοντο από χρήματα των υπηκόων, που χρησιμοποιούσαν τις υπηρεσίες τους. Αλλά δεν είχαμε το γενικευμένο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία σύστημα της αγοράς των υψηλών θέσεων και το διαρκές μπαξίσι, που κυριαρχούσε εκεί. Οι Βενετσιάνοι ανώτεροι αξιωματούχοι πληρώνονταν από τη Γερουσία και δεν ξεζούμιζαν τους υπηκόους.

Ένα μόνιμο πρόβλημα της διοίκησης ήταν οι Αλβανοί μισθοφόροι. Καλοί πολεμιστές, πολύ χρήσιμοι σε καιρό πολέμου, ήταν όμως απείθαρχοι και αυτοδιοικούμενοι σχεδόν σε καιρό ειρήνης, πράγμα που οδήγησε στην εξέγερση του Κροκόδειλου Κλαδά, που αναφέραμε. Ας προσέξουμε όμως ότι ακόμα κι αυτοί οι Αλβανοί, όπως οι άλλοι Έλληνες μισθοφόροι της Βενετίας, την εξέγερση εκείνη την κατηύθυναν εναντίον των Τούρκων και όχι της Βενετίας, προς την οποία είχαν αισθήματα υποταγής. Σύμφωνα με τη Diana Wright αυτή η πολύμηνη εξέγερση του Κροκόδειλου Κλαδά διαμόρφωσε το πνεύμα των μετέπειτα «κλεφτών» της Ελληνικής Επανάστασης στο Μοριά, όντας η πρώτη εκδήλωσή τους.

Το γενικότερο συμπέρασμα είναι ότι η βενετσιάνικη κυριαρχία στο Ναύπλιο δεν μπορεί να εξισωθεί με την τούρκικη. Δεν είναι μόνο η διαφορά θρησκείας, αλλά, όπως παρατηρήσαμε, η διαφορά μεταξύ μιας εξελιγμένης, μοντέρνας για την εποχή, γραφειοκρατικής δομής και μιας απρόβλεπτης ακαταστασίας της διοίκησης. Και βέβαια, ειδικά για το Ναύπλιο, δεν πρέπει να ξεχνάμε, όπως είπαμε, ότι οι Βενετσιάνοι έχτιζαν, έχτιζαν, έχτιζαν κι έφτιαξαν μετά το 1500 τη σημερινή κάτω πόλη σε πολλά σημεία οικοδομώντας πάνω σε πασσάλους, όπως στη Βενετία, π.χ. τη μεγαλοπρεπή οικία Καραπαύλου στην οδό Μπουμπουλίνας (1860), αλλά και διαμόρφωσαν οι Βενετσιάνοι τη σημερινή μορφή της πόλης και την πλατεία Συντάγματος και το Μεγάλο Δρόμο, που διαπερνούσε όλη την πόλη για να φτάσει στα εξωτερικά τείχη.

Γι’ αυτό το λόγο, το σημερινό Ναύπλιο έχει μεγάλο χρέος απέναντι της Βενετίας, που μας κυριάρχησε και μας διαμόρφωσε, για δικούς της βέβαια λόγους, για τόσα χρόνια.

Γιώργος Ρούβαλης

Δρ. Ιστορίας, Πανεπιστήμιο  Paris-X.- Καθηγητής- Συγγραφέας

Η δημοσίευση προστατεύεται με κωδικό. Επισκευθείτε στο site και εισάγετε τον κωδικό.

O προμαχώνας των «Πέντε Αδελφών», A. Haubenschmid, 1833-1834, υδατογραφία & μολύβι, Βαυαρικό Πολεμικό Μουσείο (Ingolstadt Bayerisches Armeemuseum).

O προμαχώνας των «Πέντε Αδελφών», A. Haubenschmid, 1833-1834, Βαυαρικό Πολεμικό Μουσείο (Ingolstadt Bayerisches Armeemuseum).

O προμαχώνας των «Πέντε Αδελφών» αποτελεί τον μοναδικό σωζόμενο προμαχώνα της κάτω πόλης του Ναυπλίου που σώθηκε από την κατεδάφιση. Bρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά της Aκροναυπλίας και οφείλει το όνομά του στα πέντε βενετσιάνικα κανόνια, που ενίσχυαν την άμυνά του.

O προμαχώνας προστάτευε το δυτικό τμήμα της κάτω πόλης και το λιμάνι σε συνδυασμό με το Mπούρτζι. Σύμφωνα με την Ιωάννα Στεριώτου* κατασκευάστηκε από τους Τούρκους, πριν από τη Β΄ Ενετοκρατία.

Στο έργο του βαυαρού αξιωματικού Α. Haubenschmid, που  υπηρέτησε στην Ελλάδα κατά την οθωνική περίοδο, διακρίνουμε τα κανόνια αριστερά, δεξιά το Διοικητήριο και το Μπούρτζι στο βάθος. Έλληνες με φουστανέλες και Ευρωπαίοι στρατιωτικοί περιλαμβάνονται στο τοπίο.

Από τις τάξεις του Επικουρικού Βαυαρικού Εκστρατευτικού Σώματος αναδείχτηκε μια κατηγορία ερασιτεχνών ζωγράφων, όπως οι A. Haubenschmid και L. Köllnberger. Οι συνθέσεις τους αποτυπώνουν σκηνές της καθημερινής ζωής, τοπία και μνημεία καθώς και χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από τη ζωή των Βαυαρών στην Ελλάδα.

* Ιωάννα Στεριώτου, Συμπληρωματικά αμυντικά έργα στις οχυρώσεις της Πελοποννήσου (1684-1715). Δύο σχέδια του τείχους της πόλης του Ναυπλίου (18ος αι.) από το αρχείο της Βενετίας, «Η εκστρατεία του Franc. Morosini και το «Regno di Morea» – Μονεμβασιώτικος Όμιλος , Γ΄ Συμπόσιο Ιστορίας και Τέχνης (20-22 Ιουλίου 1990), Αθήνα 1998, σ. 135-154.

Η Πελοπόννησος κατά την έβδομη δεκαετία του 15ου αιώνα: Η μαρτυρία των πηγών – Φωτεινή Β. Πέρρα. «Εκκλησιαστικός Φάρος», έκδοσις της Αφρικής, Alexandria – Johannesburg, 2012.

Μια από τις πλουσιότερες σε ιστορικό παρελθόν περιοχές του ελλαδικού χώρου, στενά συνδεδεμένη με την παρουσία ποικίλλων κυριάρχων κατά την εποχή του Μεσαίωνα αποτελεί η Πελοπόννησος, ο «τόπος του Μορέως» σύμφωνα με το ομώνυμο Χρονικό. Επαρχία της βυζαντινής αυτοκρατορίας την περίοδο της ακμής της τελευταίας, παρέμεινε στην κατοχή της ως το 1205, οπότε και πέρασε στην κυριαρχία των Φράγκων, οι οποίοι ίδρυσαν το πριγκιπάτο της Αχαΐας.

Παράσταση νίκης Οθωμανού σουλτάνου, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης στο: L’histoire de la decadence de l’empire grec, et establissement de celuy des Turcs, par Chalcondile Athenien…, Parisien, Claude Sonnius, 1632.

Από το 1348/49 η Πελοπόννησος πολιτικά μετατράπηκε σε Δεσποτάτο όταν ο Μανουήλ Καντακουζηνός ανέλαβε την εξουσία ως πρώτος Δεσπότης. Κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα, οι βυζαντινοί κύριοι της αρχικά του οίκου των Καντακουζηνών και στη συνέχεια της δυναστείας των Παλαιολόγων χρειάστηκε να έρθουν αντιμέτωποι με τις εισβολές Αλβανών και Τουρκομάνων μέχρι την ουσιαστική κατάλυση του Δεσποτάτου το 1460/61 περίοδο κατά την οποία κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς, με εξαίρεση τις περιοχές που βρίσκονταν υπό βενετική κυριαρχία δηλαδή, τη Μεθώνη, την Κορώνη, το Άργος και το Ναύπλιο. Οι ιστορικές τύχες της Πελοποννήσου κατά τις διάφορες φάσεις της από τον 13^Ο αι. και έπειτα έχουν γίνει αντικείμενο ενδελεχούς έρευνας από πολλούς μελετητές, οι οποίοι μας έχουν δώσει σημαντικότατες συμβολές για τις κυριότερες φάσεις της μεσαιωνικής πελοποννησιακής ιστορίας ως το 1463, στις οποίες ήδη αναφερθήκαμε συνοπτικά.

Τη βυζαντινή παρουσία στην Πελοπόννησο διαδέχθηκε η περίοδος των Οθωμανικών εισβολών, τις οποίες πρόσφατα έχει περιγράψει και αναλύσει ο L. Kayapinar και οι οποίες σταδιακά οδήγησαν στην πλήρη επικράτηση των Οθωμανών στα πελοποννησιακά εδάφη. Οι γενικότερες εξελίξεις όμως στο χώρο της Μεσογείου που σχετίζονταν με τη διαπάλη μεταξύ της Βενετίας και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για την κυριαρχία στην περιοχή, οδήγησαν την Πελοπόννησο σε νέες περιπέτειες πολεμικού περιεχομένου. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο αυτών δυνάμεων, ο οποίος σοβούσε, ήδη πολύ καιρό και κατέληξε στη μεταξύ τους σύγκρουση, επρόκειτο να έχει ως ένα από τα κύρια πεδία του το γεωγραφικό χώρο της Πελοποννήσου, όπου είχε σχεδόν παγιωθεί η οθωμανική παρουσία. Με αυτό τον τρόπο από το 1463 ο Μοριάς βρέθηκε στη δίνη του Α’ βενετο-οθωμανικού πολέμου (1463-1479) και οι κάτοικοί του θα βίωναν όλες τις φάσεις και τα δεινά του, ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία μεταξύ του 1463-1473.

Για τη συνέχεια της ανακοίνωσης της κας Φωτεινής Πέρρα πατήστε διπλό κλικ στον παρακάτω σύνδεσμο: Η Πελοπόννησος κατά την έβδομη δεκαετία του 15ου αιώνα- Η μαρτυρία των πηγών

Κριτική του Πάνου Τουρλή, βιβλιοθηκονόμου του ΕΛΙΑ (Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο) και κριτικού βιβλίων.

Η Ψωροκώσταινα – Η Πανώρια Χατζηκώστα-Αϊβαλιώτη και ο Βενιαμίν Λέσβιος

Ένα υπέροχο, συγκινητικό ιστορικό μυθιστόρημα για το οποίο πραγματικά χάρηκα όταν έπεσε στα χέρια μου, γιατί κυκλοφορεί από έναν σημαντικό πνευματικό οργανισμό, την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, που δεν εδρεύει στην Αθήνα αλλά στο Άργος! Αυτό το διαμαντάκι δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από τους μεγάλους, σύγχρονους εκδοτικούς οίκους: άψογη βιβλιοδεσία, φροντισμένη επιμέλεια κειμένου, υπέροχο εξώφυλλο! Ψάξτε το, βρείτε το, διαβάστε το! Ένα πρωτότυπο θέμα γραμμένο με αγάπη και πόνο από την κυρία Παπαδριανού, η οποία με αφορμή τη στερημένη ζωή της Ψωροκώσταινας και την πεφωτισμένη προσωπικότητα του Βενιαμίν του Λέσβιου, έγραψε ένα υπέροχο μυθιστόρημα, με διαχρονικές αξίες, σημαντικές και εύστοχες ιστορικές παρατηρήσεις και βαθιά άδολη αγάπη για την πατρίδα μας, την Ελλάδα, και τα δεινά που την κατατρύχουν από γεννήσεώς της έως σήμερα.

Ο Βενιαμίν Λέσβιος ήταν μοναχός και λόγιος, μυημένος στη Φιλική Εταιρεία και πολιτικός κατά την ελληνική επανάσταση. Γεννήθηκε στη Λέσβο το 1759 ή το 1762 και πέθανε το 1824 στο Ναύπλιο. Σε ηλικία 17 ετών μετέβη στο Άγιον Όρος, κοντά στο θείο του αδελφού της μητέρας του που ήταν ηγούμενος και χειροτονήθηκε μοναχός. Εκεί συνέχισε τις σπουδές του στη σχολή του Ιωάννη Οικονόμου και τον επόμενο χρόνο συνέχισε τις σπουδές του στην Πάτμο ως το 1786, οπότε και μετέβη στη Χίο και στις Κυδωνιές. Το 1790 ταξίδεψε για σπουδές στο εξωτερικό και στο Παρίσι γνωρίστηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή και άλλους Έλληνες λόγιους, ενώ αρθρογραφούσε στον Λόγιο Ερμή. Το 1799 επέστρεψε στις Κυδωνιές και δίδαξε πάλι στη σχολή μαθήματα φιλοσοφίας, φυσικομαθηματικών, αστρονομίας, καθώς και τη διεξαγωγή πειραμάτων. Χάρη στο διδακτικό έργο του η σχολή απέκτησε μεγάλη φήμη αλλά λόγω του περιεχομένου του κατηγορήθηκε από την εκκλησία ως άθεος. Το 1817, δέχτηκε την πρόσκληση να αναδιοργανώσει την Ακαδημία του Βουκουρεστίου, οπότε κατά την παραμονή του στο Ιάσιο, μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Με την έναρξη της επανάστασης μετέβη στην Ελλάδα προσπαθώντας να μαζέψει πολεμοφόδια για τον αγώνα. Χρημάτισε μέλος στην Πελοποννησιακή Γερουσία και πήρε μέρος στην Α’ Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου το 1821 και στη Β’ Εθνοσυνέλευση Άστρους το 1823.

Η πλούσια Πανώρια Χατζηκώστα, σύζυγος του μεγαλέμπορου Κώστα Αϊβαλιώτη, βλέπει το 1821 την άνετη και τρυφηλή ζωή της στο Αϊβαλί να αλλάζει ριζικά! Οι Τούρκοι, ως αντίποινα για την Επανάσταση που ξέσπασε στην Πελοπόννησο, έκαψαν το Αϊβαλί και σκότωσαν τους κατοίκους του. Έτσι η Πανώρια είδε να σφάζονται μπροστά στα μάτια της τα τέσσερα παιδιά της και ο άντρας της. Μισότρελη, φυγαδεύτηκε από φίλο και γείτονά της στα Ψαρά κι από κει στην Ύδρα, έχοντας γνωρίσει στο ταξίδι αυτό τον Βενιαμίν τον Λέσβιο. Η Πανώρια τον ακολουθεί στο Ναύπλιο, όπου ζει φτωχικά και ζητιανεύει για να μεγαλώσει τα ορφανά του πολέμου που έχουν σκορπίσει στην απελευθερωμένη πρωτεύουσα του νεοσύστατου κράτους κι έχουν βρει φιλόξενη στέγη στην καλύβα της. Το 1826, μετά την πτώση του Μεσολογγίου, η Πανώρια ή Ψωροκώσταινα όπως τη χλεύαζαν οι μάγκες του Αναπλιού, έδωσε πρώτη το δαχτυλίδι που είχε αναμνηστικό από τον άντρα της κι αυτό βοήθησε να φιλοτιμηθούν όλοι και να προσφέρουν μηδενός εξαιρουμένου για τους πρόσφυγες του Μεσολογγίου.

Στο συγκινητικό αυτό κείμενο, η συγγραφέας διάλεξε δύο πολύ σημαντικές προσωπικότητες των πρώτων απελευθερωτικών χρόνων της Ελλάδας για να ξεδιπλώσει την ιστορία της και να καταγράψει περιστατικά, συνήθειες, δολοπλοκίες, ελπίδες, μηχανορραφίες, φαγωμάρα που κυριαρχούσαν μεταξύ των Ελλήνων από την επανάσταση του 1821 ως τη δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια.

Από τις σελίδες ξεπηδούν σημαντικές προσωπικότητες της Ιστορίας μας: Κολοκοτρώνης, Θεόφιλος Καΐρης, Μπουμπουλίνα, Υψηλάντηδες, Μαντώ Μαυρογένους, Χατζηχρήστος Βούλγαρης, Αύγουστος Μύρμπεργκ, Γιώργος Κουντουριώτης και πολλοί άλλοι. Μαθαίνουμε ξεκάθαρα πόσο συμφεροντολόγοι υπήρξαν οι εκπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων που τάχαμου θέλανε να βοηθήσουν την Ελλάδα οικονομικά και στρατιωτικά αλλά ουσιαστικά θέλαν να την κυβερνήσουν για να βάλουν χέρι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Η συγγραφέας δε χαρίζεται: στηλιτεύει τους συνεργάτες και τους οπαδούς των κομμάτων της εποχής (αγγλικό, γαλλικό, ρωσικό), δίνει με παραδείγματα περιπτώσεις απερισκεψίας, στενομυαλιάς και κυνηγιού οφίτσιων, φωτογραφίζει πρόσωπα και καταστάσεις δυσάρεστα για τη σωτηρία της Ελλάδας (όλοι για την απελευθέρωση συζητάγανε και ουδείς κατάφερνε κάτι, όπως λέει χαρακτηριστικά) και μας χαρίζει τρισδιάστατες, γλαφυρότατες σκηνές συγκίνησης, μεγαλείου, ηρωισμού αλλά και σκοτεινές σελίδες προδοσίας, διχασμού και ζήλιας. Πουθενά όμως δεν ηθικολογεί, ούτε γράφει επίμονα ότι ο τάδε φταίει και προσέχτε να μη γίνετε κι εσείς σαν αυτόν. Απλώς περιγράφει, αφηγείται, παραθέτει και τα συμπεράσματα που βγαίνουν από τα δρώμενα είναι πικρά!

Ένα ιστορικό μυθιστόρημα που μυρίζει Ελλάδα και ζέχνει αλληλοσπαραγμό, γεμάτο ιστορικά περιστατικά και χιλιάδες πρωταγωνιστές και δευτεραγωνιστές, ένα βιβλίο που πρέπει να ανακαλύψετε!

Πάνος Τουρλής

Βιβλιοθηκονόμος – Κριτικός βιβλίων

Διαβάστε ακόμη:

Η Ψωροκώσταινα – Η Πανώρια Χατζηκώστα-Αϊβαλιώτη και ο Βενιαμίν Λέσβιος | Κατερίνα Παπαδριανού

Κατερίνα Παπαδριανού

Ξένες στην Οθωνική Ελλάδα

Η ζωή των γυναικών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, ακόμη και εκείνων που διαδραμάτισαν κάποιο ρόλο στη δημόσια ζωή, ελάχιστα έχει απασχο­λήσει τους ιστορικούς. Τα τελευταία χρόνια όμως, γυναίκες – μελετη­τές δημοσίευσαν ιστορικές μαρτυρίες, ημερολόγια και επιστολές γυναικών του 19ου αιώνα δίνοντας στην εικόνα που είχαμε μέχρι σήμερα μια νέα διάσταση. Ειδικά για την Οθωνική εποχή αναφέρω τα ημερολόγια της συζύγου του ιερέα της βασίλισσας Αμαλίας, Christiane Lüth, τα οποία δημοσίευσε η Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν σε τρία βιβλία, τα Απομνημονεύματα της Ρωξάνδρας Στούρτζα σε μετάφραση Μαρίας Τσάτσου, τις επιστολές προς τους γονείς της και αποσπάσματα ημερολογίου της Μπεττίνας Σχινά που μελέτησε και εξέδωσε η Ruth Steffen καθώς και τις εργασίες της Margarethe Pauly, οι οποίες βασίζο­νται σε σημαντικό βαθμό σε επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας, της αδελφής της Φρειδερίκης και της μητριάς τους, Καικιλίας.

Έγχρωμη λιθογραφία που παρουσιάζει την Αμαλία πριν έρθει στην Ελλάδα.

Άλλα κείμενα αυτής της κατηγορίας παραμένουν αδημοσίευτα. Ανάμεσά τους το σημαντικότερο αυτή τη στιγμή είναι οι επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας προς τον πατέρα της, μια πολύτιμη ιστορική πηγή· 570 επιστολές που γράφτη­καν μεταξύ 1836 και 1853 και θα εκδοθούν σύντομα, από το χειρόγραφο, σε ελληνική μετάφραση. [ Κυκλοφόρησαν από το Βιβλιοπωλείον της Εστίας το 2011. Μετάφραση- Επιμέλεια: Βάνα Μπούσε, Μιχαέλ Μπούσε].

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το ανέκδοτο ημερολόγιο της μεγάλης κυρίας της Τιμής της βασίλισσας Αμαλίας, Juliane Wilhelmine von Plüskow, που βρίσκεται στο Αρχείο του ομόσπονδου κρατιδίου της Αυστρίας, Στάγιερμαρκ. Με τη βοήθεια ιστορικών πηγών αυτής της κατηγορίας, αλλά και άλλων, θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω, με τη συντομία που μου επιβάλλει ο προκαθορισμένος χρόνος, τη ζωή και το περιβάλλον μέσα στο οποίο έζησαν για κάποιο διάστημα ξένες στην Ελλάδα την εποχή του βασιλιά Όθωνα.

Bettina Savigny 1805-1835

Λίγες είναι εκείνες που ήρθαν να ζήσουν στην Ελλάδα, αφού παντρεύτη­καν Έλληνα. Η εγκατάσταση στο νεοσύστατο κράτος, ιδίως τα πρώτα χρόνια μετά τη δημιουργία του, ήταν ασφαλώς ένα δύσκολο και τολμηρό εγχείρημα. Από τις πρώτες που το επιχείρησαν ήταν η σύζυγος του Κωνσταντίνου Σχινά, υπουργού την εποχή της Αντιβασιλείας και από τους πρώτους καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η Μπεττίνα Σχινά ήταν κόρη του διάσημου νομομα­θούς Carl von Savigny και ανιψιά του ποιητή Clemens Brentano και της συγ­γραφέως Bettina von Arnim. Προερχόταν από μια εξαιρετικά μορφωμένη και καλλιεργημένη οικογένεια και ανάλογο είναι το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν οι επιστολές προς τους γονείς της και τμήματα του ημερολογίου της που, όπως προανέφερα, έχουν δημοσιευθεί στα γερμανικά. Έζησε με τον άνδρα της πρώτα στο Ναύπλιο και μετά στην Αθήνα δυστυχώς μόνο για δέκα μήνες. Πέθανε, θύμα επιδημίας, σε ηλικία 30 χρόνων. Ο τάφος της βρίσκεται σήμερα στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών.

Το 1834 η πρωτεύουσα του ελληνικού βασιλείου μεταφέρθηκε από το Ναύ­πλιο στην Αθήνα, η οποία όμως δεν πληρούσε σε κτήρια και υπηρεσίες τις προϋ­ποθέσεις, για να ανταποκριθεί σε μια τόσο αιφνίδια αύξηση του πληθυσμού της. Τα προβλήματα που δημιούργησε η μεταφορά στους παλιούς της κατοίκους ήταν τεράστια και για πολλούς οδυνηρά· δύσκολη βέβαια θα πρέπει να ήταν η ζωή τα πρώτα χρόνια και για τις ξένες, που είχαν συνηθίσει να ζουν διαφο­ρετικά. Όταν, για παράδειγμα, η οικογένεια του Αυστριακού απεσταλμένου Anton von Prokesch μεταφέρθηκε από το Ναύπλιο στην Αθήνα, η γυναίκα του και το παιδί του έμειναν αρχικά στο πλοίο που είχε θέσει στη διάθεσή τους το αυστριακό κράτος, και όταν μετακόμισαν στην πρώτη τους αθηναϊκή κατοικία το υπνοδωμάτιο της κυρίας von Prokesch ήταν ένας πρώην διάδρομος διαμορ­φωμένος σε δωμάτιο.[1]

Οικία Prokesch von Osten (οδός Φειδίου 3)

Μια πρωτοφανής όμως οικοδομική δραστηριότητα μεταμόρφωσε σε μικρό χρονικό διάστημα την Αθήνα σε πόλη. Η οικογένεια von Prokesch εγκαταστά­θηκε το καλοκαίρι του 1837 στην ιδιόκτητη έπαυλή της, που είχε σχεδιάσει ο Βιενέζος αρχιτέκτονας Anton Rosner. Το κτήριο, στην οδό Φειδίου 3, σώζεται μέχρι σήμερα, αν και έχει υποστεί πολλές αλλαγές.

Την ίδια εποχή κτιζόταν και το παλάτι. Το σημερινό κτήριο της Βουλής θεμε­λιώθηκε για λόγους συμβολισμού την 25η Ιανουαρίου/6η Φεβρουαρίου 1836, δηλαδή την τρίτη επέτειο της αποβίβασης του Όθωνα στο Ναύπλιο, ημέρα που τότε ονομαζόταν «Αποβατήρια» και ήταν εθνική εορτή. Το παλάτι κατοικήθηκε τον Αύγουστο του 1843» λίγες μέρες πριν από την εξέγερση της 3ης Σεπτεμβρίου.

Αικατερίνη Μπότσαρη, κυρία επί των τιμών της βασίλισσας Αμαλίας. Έργο του ζωγράφου της βαυαρικής Αυλής Joseph Karl Stieler (Γιόζεφ Καρλ Στίλερ). Ανάκτορο Νύμφενμπουργκ του Μονάχου.

Αρκετές ήταν οι Γερμανίδες κυρίες οι οποίες ήταν διορισμένες στην Αυλή. Η βασίλισσα Αμαλία φρόντισε ένα χρόνο μετά την άφιξη της στην Ελλάδα, το Φεβρουάριο του 1838, να διορίσει ως κυρία της Τιμής μια Ελληνίδα, την κόρη του Μάρκου Μπότσαρη, Αικατερίνη. Ωστόσο είχε πάντοτε κοντά της και μία Γερμανίδα κυρία της Τιμής. Η νεαρή και όμορφη δεσποινίς Wiesenthau, την οποία η βασίλισσα Αμαλία είχε φέρει μαζί της όταν ήρθε στην Ελλάδα, έμεινε μέχρι τις αρχές του 1845· Παρόλο που τυπικά τη Wiesenthau διαδέχτηκε στο παλάτι η Φωτεινή Μαυρομιχάλη, τον ίδιο χρόνο η βασίλισσα Αμαλία κάλεσε από το Ολδεμβούργο την Elise Rennenkampff, επειδή ήθελε να έχει και μια νεαρή Γερμανίδα στο περιβάλλον της.

Φωτεινή Μαυρομιχάλη (1826-1878) κυρία επί των τιμών της βασίλισσας Αμαλίας.

Κοντά της βρέθηκε τα πρώτα χρόνια της εδώ παραμονής της και η παιδαγω­γός της, Julia von Nordenflyeht. Όταν η βασίλισσα Αμαλία πρωτοήλθε στην Αθήνα η Julia von Nordenflycht ήταν πενήντα ενός χρόνων, δηλαδή ηλικιω­μένη. Διακριτική και ταπεινόφρων, με παρουσία σχεδόν αφανή, ήταν στην πραγματικότητα πολύ καλλιεργημένη γυναίκα. Όταν ήταν νέα είχε δημοσι­εύσει ποιήματα και είχε πάρει μέρος στην πρώτη γερμανική μετάφραση των Απάντων του Λόρδου Βύρωνα μεταφράζοντας τη «Νύφη της Αβύδου». [2] Δεν παντρεύτηκε. Ανέλαβε τα καθήκοντα της παιδαγωγού της βασίλισσας Αμαλίας, όταν εκείνη ήταν επτά χρόνων. Την υπεραγαπούσε και την ακολούθησε στην Ελλάδα έχοντας επίγνωση των δυσκολιών που θα αντιμετώπιζε. Δεν επέστρεψε στην πατρίδα της, όπως σχεδίαζε και ήλπιζε. Πέθανε στις 11 Ιουλίου 1842. Ο τάφος της βρίσκεται σήμερα στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών. Επιστολές που είχε απευθύνει σε μια φίλη της στην Αυλή του Ολδεμβούργου, δημοσιεύτηκαν λίγο μετά το θάνατό της και περιέχουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη ζωή στο παλάτι και την Ελλάδα την εποχή εκείνη.[3]

Anton von Prokesch- Osten (Άντον Πρόκες φον Όστεν, 1795 – 1876), αυστριακός συνταγματάρχης, διπλωμάτης και συγγραφέας. Λιθογραφία του Josef Kriehuber, 1855.

Οι απεσταλμένοι των ξένων Δυνάμεων εγκαθίσταντο στη χώρα για ένα ορι­σμένο χρονικό διάστημα. Οι γυναίκες τους, εφόσον αυτοί ήταν παντρεμένοι, κατατάσσονταν στην υψηλή κοινωνία της Αθήνας. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι σύχναζαν στο παλάτι με την έννοια ότι είχαν τη δυνατότητα να δουν εύκολα τη βασίλισσα, καθώς τη ζωή στο παλάτι ρύθμιζαν αυστηροί εθιμοτυπικοί κανόνες. Η βασίλισσα Αμαλία, η οποία ήταν γενικά συντηρητική, τηρούσε και ως προς αυτό το θέμα με αυστηρότητα τους τύπους. Προσωπική σχέση δεν ανέπτυξε ποτέ με πρόσωπα έξω από το στενό περιβάλλον της Αυλής. Μόνο για τη σύ­ζυγο του απεσταλμένου της Βαυαρίας Klemens von Waldkirch (1837-1841), κόμισσα von Waldkirch εκφράζει, στις επιστολές προς τον πατέρα της, θερμά συναισθήματα. «Με το επόμενο ατμόπλοιο φεύγουν οι Βάλντκιρχ με άδεια», του γράφει, «και φοβάμαι πως δεν θα ξαναέλθουν, πράγμα που θα με λυπήσει πολύ. Συμπαθούσα τη μικροκαμωμένη αυτή γυναίκα πάρα πολύ. Ήταν η μόνη από την εδώ κοινωνία που έβλεπα σχετικά συχνά. Έτσι είναι όμως σε αυτόν τον κόσμο».[4]

Οι ξένες της Αθήνας, και ιδιαίτερα οι Γερμανίδες, μπορούσαν να απευθυνθούν στη μεγάλη κυρία της Τιμής, von Plüskow. Ευφυής, μορφωμένη και διακριτική η κυρία von Plüskow, χήρα η ίδια με μεγάλα παιδιά που ζούσαν στη Γερμανία, είχε την απόλυτη εμπιστοσύνη της βασίλισσας Αμαλίας. Ήταν πάντοτε ενημερωμέ­νη για όλες τις εξελίξεις, ιδιαίτερα για ό,τι είχε σχέση με την εξωτερική πολιτική. Γνωρίζουμε από το ανέκδοτο ημερολόγιό της ότι σχεδόν κάθε βράδυ δεχόταν στα διαμερίσματά της στο παλάτι εκπροσώπους των ξένων διπλωματικών απο­στολών. Η κυρία von Plüskow είχε τη φροντίδα των Γερμανίδων καθώς και των συζύγων Γερμανών υπαλλήλων του παλατιού, όπως ήταν η Δανέζα Christiane Liith, σύζυγος του ιερέα της βασίλισσας Αμαλίας. Τις επισκεπτόταν στα σπίτια τους τακτικά, γεγονός που ενδεχομένως λάμβανε και χαρακτήρα ελέγχου, όταν παρουσιάζονταν προσωπικά προβλήματα, οικονομικά ή άλλα.

Η βασίλισσα Αμαλία είχε φέρει μαζί της, όταν ήρθε από τη Γερμανία, και κα­μαριέρες. Αρκετές από αυτές παντρεύτηκαν Έλληνες και εγκαταστάθηκαν μό­νιμα στην Ελλάδα. «Πώς σας φαίνεται αυτό;», γράφει η Julia von Nordenflyeht στη φίλη της, «πάλι παντρεύεται μια καμαριέρα της βασίλισσας, η όμορφη Σεραφίνε. Είναι σχεδόν πρόβλημα αυτό: οι Έλληνες μας τις απάγουν τη μια μετά την άλλη».[5]

Ιδιαίτερα αγαπούσε η βασίλισσα Αμαλία την καμαριέρα της Luise Busch, της οποίας τη θλιβερή ιστορία περιγράφει σε μία επιστολή προς τον πατέρα της. [6] Είχε τη μοίρα πολλών γυναικών της εποχής εκείνης, τοκετό με τραγική κατάληξη. Ήταν ο πρώτος τοκετός στο νεόκτιστο παλάτι, τον Απρίλιο του 1844 και η βασίλισσα Αμαλία περίμενε από την ευτυχή έκβασή του έναν καλό οιωνό για το δικό της μέλλον. Συνέβη το αντίθετο. Το μαρτύριο της Luise Busch διήρκεσε 60 ώρες, οι γιατροί, ο Γερμανός Bernard Röser και ο Έλληνας Κωστής, αναγκάστηκαν να χρησιμοποιήσουν εμβρυουλκό και όταν ύστερα από πολλές ώρες γεννήθηκε το παιδί, έναν κοριτσάκι, διαπίστωσαν ότι υπήρχε και άλλο, το οποίο γεννήθηκε έπειτα από αγώνα μιας ολόκληρης νύχτας, νεκρό. Η μητέρα πέθανε μερικές μέρες αργότερα. Ο τάφος της βρίσκεται σήμερα στο Α ́ Νεκροταφείο Αθηνών. Όταν ύστερα από λίγο πέθανε και ο πατέρας του παιδιού η βασίλισσα Αμαλία αποφάσισε να κρατήσει τη μικρή κοντά της. Η Marianne Amalie Busch έλαβε καλή αγωγή και διαδέχτηκε κατά κάποιο τρόπο τη μητέρα της στην υπηρεσία της βασίλισσας. Ακολούθησε αργότερα το βασιλικό ζεύγος στην εξορία, παντρεύτηκε και έζησε στη Γερμανία.

Δοξαστικό πορτρέτο του Όθωνα

Με το βασιλιά Όθωνα είχαν έρθει στην Ελλάδα Βαυαροί δημόσιοι υπάλληλοι και ένα στρατιωτικό σώμα. Μερικοί από αυτούς είχαν φέρει και τις οικογένειές τους. Ο Γερμανός δάσκαλος K. Schönwälder, που επισκέφτηκε την Ελλάδα το 1836-1837, μας δίνει μια ενδιαφέρουσα πληροφορία σχετικά με γυναίκες απλών Βαυαρών στρατιωτών, οι οποίες δεν αναφέρονται σχεδόν ποτέ, ότι δηλαδή πολλές από αυτές διατηρούσαν στην Αθήνα φτηνά μαγειρεία στα οποία σύχναζαν, μας λέει, «Έλληνες των κατώτερων τάξεων».[7]

Εκτός όμως από τους δημοσίους υπαλλήλους και τους στρατιωτικούς ήρθαν στο μικρό ελληνικό βασίλειο και μερικοί Βαυαροί έποικοι. Γι’ αυτούς τους Βαυαρούς και τις οικογένειές τους δημιουργήθηκε το Ηράκλειο. Ο οικισμός είχε αρχικά υπολογιστεί για 60 εποίκους, στους οποίους δόθηκαν γη και σπίτια. Αλλά οι άνθρωποι αυτοί δεν μπόρεσαν ούτε να προσαρμοστούν ούτε να προοδεύσουν∙ τρεις δεκαετίες αργότερα ένας Γερμανός περιηγητής μέτρησε στο Ηράκλειο 24 οικογένειες που αριθμούσαν 100 άτομα. Φαίνεται ότι δεν προέρχονταν από αγροτικές οικογένειες, ήταν ή ανειδίκευτοι εργάτες ή τεχνίτες, σύμφωνα με μία πληροφορία πολλοί από αυτούς ράφτες.[8]

Οι ξένες του Ηρακλείου πιθανότατα αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα, τα οποία η θέση του οικισμού τους, μακριά από την Αθήνα, επέτεινε. Έχει διατηρηθεί επίσημο έγγραφο του 1842 με το οποίο ο γιατρός του Στρατιωτικού Νοσοκομείου, Georg König, έλαβε διαταγή να πάει στο Ηράκλειο και να φροντίσει τα άρρωστα παιδιά των εποίκων, καθώς και η απάντηση του γιατρού που ζητεί να του δοθεί ένα μεταφορικό μέσο και χρήματα. [9] Επίσης ο Johann Caspar Beeg, δάσκαλος από τη Νυρεμβέργη, ο οποίος είχε έρθει στην Ελλάδα ως επιθεωρητής παιδείας, γράφει το 1835 ότι σχεδίαζε τη δημιουργία μιας οργάνωσης που θα στήριζε Γερμανούς αναξιοπαθούντες και ιδιαίτερα γυναίκες και ορφανά.[10]

Jane Elizabeth Digby-Θεοτόκη, Κόμησσα του Ellenborough 1807 -1881. Έργο του ζωγράφου της βαυαρικής Αυλής Joseph Karl Stieler (Γιόζεφ Καρλ Στίλερ). Ανάκτορο Νύμφενμπουργκ του Μονάχου.

Υπάρχει και μια άλλη, τελείως διαφορετική κατηγορία ξένων γυναικών οι οποίες είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα. Ήταν γυναίκες που είχαν γυρίσει την πλάτη στην κοινωνία από την οποία προέρχονταν. Εννοείται ότι διέθεταν την απαραίτητη οικονομική ανεξαρτησία, κάτι σπάνιο για τις σύγχρονές τους. Μία από αυτές ήταν η διάσημη για τον ομορφιά της Αγγλίδα λαίδη Lady Ellenborough, που γεννήθηκε το 1807 στο Λονδίνο με το όνομα Jane Digby και πέθανε το 1881 στη Δαμασκό. Το πορτρέτο της περιλαμβάνεται στις 40 προσωπογραφίες των καλλονών που παρήγγειλε ο Λουδοβίκος Α ́ στο ζωγράφο της βαυαρικής Αυλής Joseph Stieler και που σήμερα εκτίθενται στο παλάτι του Nymphenburg, στο ομώνυμο προάστιο του Μονάχου. Είχε παντρευτεί σε πρώτο γάμο το λόρδο Ellenborough, από τον οποίο είχε χωρίσει, και κατόπιν το Γερμανό von Fenningen από τον οποίο την είχε απαγάγει ο τρίτος σύζυγός της Σπυρίδων Θεοτόκης. Ζούσε στην Αθήνα απομονωμένη κάνοντας έφιππους περιπάτους στα περίχωρα. Επειδή ο Άγγλος απεσταλμένος αγνοούσε επιδεικτικά την παρουσία της, δεν γινόταν δεκτή ούτε στο παλάτι. Τη συνέδεε στενή φιλία με μία άλλη ξεχωριστή γυναίκα της εποχής της, τη Γαλλίδα δούκισσα της Πλακεντίας.

Η δούκισσα είχε γεννηθεί το 1785 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, όπου ο πατέρας της François de Barbé-Marbois ήταν γενικός πρόξενος της Γαλλίας. Ήταν σύζυγος του στρατηγού Charles Lebrun, δούκα της Πλακεντίας, από τον οποίο είχε χωρίσει. Παρέμειναν όμως καλοί φίλοι και ο πρώην σύζυγός της όχι μόνο εξασφάλισε στη δούκισσα πλούσια ζωή, αλλά χρηματοδότησε και την εκτεταμένη οικοδομική δραστηριότητα που ανέπτυξε στην Αθήνα και τα περίχωρα της πόλης. Η δούκισσα της Πλακεντίας είχε έρθει στην Ελλάδα πριν από τον Όθωνα, το 1830, όταν στην Πελοπόννησο στάθμευε ακόμη το γαλλικό στράτευμα υπό το στρατηγό Nicolas Joseph Maison. Έζησε πρώτα στο Ναύπλιο και το 1834 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.

Sophie de Marbois-Lebrun – Δούκισσα
της Πλακεντίας

Η βασίλισσα Αμαλία, σε μια επιστολή προς τον πατέρα της, διηγείται πως κατά τη διάρκεια μιας εκδρομής στην Πεντέλη επισκέφτηκε το παλάτι που έχτιζε η δούκισσα, την οποία και περιγράφει ως εξής: «Η γυναίκα αυτή είναι τελείως τρελή. Κουβαλάει πάντα μαζί της την τριαντάχρονη κόρη της, η οποία πέθανε στη Συρία, μέσα σε οινόπνευμα, σε ένα φέρετρο που έχει παράθυρα γύρω γύρω. Δεν δίνει ποτέ ελεημοσύνη σε φτωχούς, δίνει χρήματα μόνο σε ανθρώπους που δεν έχουν ανάγκη. Η μικρή μου Μπότσαρη έχει τώρα την εύνοιά της και παίρνει δώρα επί δώρων. Το κακό είναι ότι μερικές φορές, όταν δεν συμπαθεί πια το συγκεκριμένο άτομο, πράγμα που συμβαίνει συχνά, ζητάει πίσω τα δώρα της, που πολλές φορές είναι μεγάλα ποσά. Σχίζει συμβόλαια και κάνει άλλα τέτοια πολλά. Έχει κάτι μεγάλα σκυλιά από τα Πυρηναία στα οποία δίνει να φάνε πριν δώσει στους καλεσμένους της, που τρώνε ό,τι περισσεύει. Φυσικά βρίσκεται σε αντίθεση προς την Αυλή και ιδίως προς εμένα, δεν μπορεί να με υποφέρει, τον λόγο τον γνωρίζει μόνον ο Θεός. Ασπάστηκε τον Ιουδαϊσμό. Φαντάζεσαι βέβαια ότι το κάστρο της που λέγεται στα ελληνικά «Ροδοδάφνη» είναι εξίσου ιδιόρρυθμο με την ίδια…».[11]

Όπως βλέπουμε η δούκισσα της Πλακεντίας δεν είχε καλές σχέσεις με το παλάτι. Η Julia von Nordenflycht γράφει μάλιστα ότι μισούσε όλους τους Γερμανούς με μοναδική εξαίρεση το γιατρό Röser. [12] Και η βασίλισσα Αμαλία είχε τις επιφυλάξεις της, πίστευε ότι η δούκισσα αναμειγνυόταν στην πολιτική και χρηματοδοτούσε την αντιπολίτευση. Ωστόσο φαίνεται ότι υπήρχε κάποια επαφή ανάμεσά τους μέσω της κυρίας von Plüskow. Η βασίλισσα Αμαλία αναφέρει μάλιστα μία συνάντηση που είχαν κατά την οποία και πάλι δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν, γιατί η δούκισσα της Πλακεντίας επιθυμούσε να γίνεται δεκτή στους χορούς του παλατιού χωρίς να μεταβάλει τις ενδυματολογικές της συνήθειες. [13] Ο Edmond About ο οποίος κατά τα άλλα την εξυμνεί, την περιγράφει ως εξής: «ήταν κοντή, εξαιρετικά αδύνατη, με άσπρα μαλλιά και φορούσε πάντα, χειμώνα-καλοκαίρι, ένα άσπρο βαμβακερό φόρεμα και ένα πέπλο το οποίο τύλιγε με βιβλικό τρόπο γύρω από το σώμα και το άσπρο της κεφάλι». Προσθέτει ότι έμοιαζε με φάντασμα.[14]

Η γυναικεία μόδα ακολουθούσε και στην Αθήνα τις επιταγές της παρισινής, την οποία διέδιδαν σε όλη την Ευρώπη τα γυναικεία περιοδικά. Οι έμποροι της Αθήνας προσάρμοσαν πολύ γρήγορα το εμπόρευμά τους στα γούστα και τις απαιτήσεις των πελατισσών τους. «Θα πρέπει να παραγγείλω μερικά πράγματα στην Τεργέστη» έγραφε η Julia von Nordenflycht τον Οκτώβριο του 1837 «υπάρχουν και εδώ ωραία πράγματα, αλλά πολύ λίγα και οι Έλληνες έμποροι θα πρέπει πρώτα να μάθουν τι θα πει γούστο σε ζητήματα μόδας». [15] Ωστόσο μόλις μισό χρόνο αργότερα εκφράζεται διαφορετικά: «Τα καταστήματα γεμίζουν όχι απλά με τα αναγκαία, αλλά και με πράγματα παραπανίσια, ακόμη και πολυτελή… Η βασίλισσα κι εγώ αγοράσαμε εδώ καπέλα που θα μπορούσαμε άφοβα να φορέσουμε στο Παρίσι. Κάθε δύο εβδομάδες έρχονται πλοία από τη Μασσαλία και φέρνουν στους εμπόρους εμπορεύματα που πωλούνται αμέσως».[16]

Οι χοροί του παλατιού, η πιο περιζήτητη διασκέδαση που προσέφερε την εποχή εκείνη η Αθήνα, ήταν και η καλύτερη ευκαιρία για να επιδείξει μια κυρία την τουαλέτα της. Στους ανεπίσημους, μικρούς χορούς, όπως τους χαρακτηρίζει η βασίλισσα Αμαλία, οι καλεσμένοι ήταν γύρω στους 250, στους μεγάλους χορούς ο αριθμός ξεπερνούσε πολλές φορές τους 500. Στο καινούριο παλάτι, μέχρι να ολοκληρωθούν οι εργασίες στις αίθουσες υποδοχής του πρώτου ορόφου, που εγκαινιάστηκαν το Νοέμβριο του 1848, οι χοροί δίνονταν σε σχετικά περιορισμένο χώρο, σε αίθουσα της δυτικής πτέρυγας του δευτέρου ορόφου. Δίνονταν βέβαια και πολλοί άλλοι χοροί. Το Μάρτιο του 1842, η βασίλισσα Αμαλία αναφέρει έναν φιλανθρωπικό χορό υπέρ των πτωχών που δόθηκε στο θέατρο και στον οποίο είχε κληθεί και το βασιλικό ζεύγος. Συχνά καλούσαν σε χορό και οι απεσταλμένοι, οι οποίοι κατοικούσαν σε ευρύχωρα σπίτια και είχαν τον απαιτούμενο χώρο. Χορεύονταν οι χοροί που ήταν τότε της μόδας στη Δυτική Ευρώπη.

Carolina Ungher Sabatier (1803 – 1877). Αυστρουγγαρέζα κοντράλτο γεννημένη στη Βιέννη.

Τα γεύματα, οι συγκεντρώσεις και οι βεγγέρες στα σπίτια ήταν συχνές. Χαρτιά έπαιζαν και οι κυρίες. Αν υπήρχε η δυνατότητα, μια μουσική βραδιά ήταν βέβαια κάτι το ξεχωριστό. Ένα σπίτι περίφημο για τη μόρφωση και την καλλιέργεια του οικοδεσπότη αλλά και της οικοδέσποινας ήταν το σπίτι των Prokesch. Η Irene von Prokesch ήταν κόρη του Βιεννέζου καθηγητή μουσικής Raphael Georg Kiesewetter και έπαιζε εξαιρετικά καλά πιάνο. [17] Καμιά φορά τύχαινε να επισκεφθεί την Αθήνα και κάποια επιφανής καλλιτέχνιδα, όπως η αυστριακή υψίφωνος Karoline Unger-Sabatier, η οποία υπήρξε διάσημη τραγουδίστρια της όπερας. Το καλοκαίρι του 1846 επισκέφτηκε την Ελλάδα και έμεινε για λίγο καιρό. Τραγούδησε μόνο σε ιδιωτικές συγκεντρώσεις.[18]

Την εποχή εκείνη ήταν ακόμη ζωντανή μια παλιά συνήθεια, πλανόδιοι μουσικοί πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούσαν δημοτικά τραγούδια, τα οποία συνόδευαν με μουσικά όργανα. Ο Hans Christian Andersen, που επισκέφτηκε την Ελλάδα το 1841 αναφέρει δύο Έλληνες από τη Σμύρνη τους οποίους άκουσε στο σπίτι του Ludwig Roß να τραγουδούν ιστορικά δημοτικά τραγούδια. Τους αποκαλεί ραψωδούς και προσθέτει ότι συνόδευαν το τραγούδι τους με δύο μουσικά όργανα, ένα βενετσιάνικο μαντολίνο και ένα βιολί. [19] Ο Δανός M. Rǿbye σχεδίασε το 1835 το εργαστήριο ενός κατασκευαστή οργάνων στην Αθήνα. [20] Ο ζωγράφος Josef Scherer, που συμμετείχε στην εκτέλεση των τοιχογραφιών του παλατιού, έχει ζωγραφίσει έναν πλανόδιο τυφλό τραγουδιστή όπως τον είδε στους δρόμους της Αθήνας το 1843. Το έργο βρίσκεται σε μουσείο της μικρής βαυαρικής πόλης Dinkelscherben. Τέλος ο Johann Caspar Beeg, ο οποίος αναφέρθηκε προηγουμένως παρουσιάζει σε ένα σκίτσο του έναν παραμυθά καθισμένο πάνω σε ένα χαλάκι να διηγείται ή να απαγγέλλει. Η σκηνή διαδραματίζεται στον κήπο του Αυστριακού απεσταλμένου στην Αθήνα και το ακροατήριο αποτελείται από τον ίδιο τον Johann Caspar Beeg, τον Anton von Prokesch και μία κυρία που θα μπορούσε να είναι η Irene von Prokesch.[21]

Irene Prokesch von Osten (Ιρένε Πρόκες φον Όστεν, 1811 – 1872). Λιθογραφία του Josef Kriehuber, 1849.

Μια άλλη διασκέδαση που προσέφερε η Αθήνα την εποχή εκείνη ήταν το θέατρο. Παραστάσεις δίνονταν πριν ακόμη η Αθήνα αποκτήσει το κατάλληλο χώρο. Ο Γερμανός δάσκαλος K. Schönwälder, που αναφέρθηκε νωρίτερα, μας περιγράφει μια ελληνική παράσταση που δόθηκε το καλοκαίρι του 1836. Το θέατρο βρισκόταν στην οδό Αιόλου, απέναντι από το καφενείο «Bella Italia», και ήταν μια πρόχειρη κατασκευή από σανίδες χωρίς στέγη∙ μόνο η σκηνή είχε ένα πρόχειρο στέγαστρο. [22] Παρ’ όλα αυτά και εδώ η εξέλιξη ήταν ραγδαία και τον Ιανουάριο του 1840 η πρωτεύουσα διέθετε ένα κανονικό θέατρο. Σύντομα άρχισαν να έρχονται θίασοι όπερας από την Ιταλία, οι οποίοι έπαιζαν τις επιτυχίες της εποχής, έργα των Μπελλίνι, Ντονιτζέτι, Ροσίνι, Λουίτζι Ρίτσι κ.ά. Οι τραγουδιστές, και κυρίως οι τραγουδίστριες, είχαν ένθερμους θαυμαστές, οι οποίοι μερικές φορές φανατίζονταν υπέρ της μιας ή της άλλης καλλιτέχνιδας.

Αυτές ήταν οι διασκεδάσεις του χειμώνα στην Αθήνα. Το καλοκαίρι όσοι μπορούσαν εγκατέλειπαν την πόλη και μετακόμιζαν σε μέρη δροσερά, όπως η Κηφισιά. Εκεί παραθέριζε και ο βασιλιάς Όθων, όταν η βασίλισσα Αμαλία, η οποία δεν άφηνε εύκολα το παλάτι και τον κήπο της, έλειπε στο εξωτερικό. Στην Κηφισιά περνούσαν το καλοκαίρι και οι ξένοι απεσταλμένοι με επιφανέστερη εξαίρεση του Γάλλους, οι οποίοι κατοικούσαν χειμώνα-καλοκαίρι στα τότε κατάφυτα και δροσερά Πατήσια.

Ο Αλέξανδρος Ραγκαβής μας περιγράφει τη διαμονή του στην Κηφισιά το καλοκαίρι του 1853. Μεταξύ άλλων περιγράφει και κάποιες πνευματιστικές συγκεντρώσεις. Σχεδόν όλοι οι άνθρωποι είναι επιρρεπείς στις τάσεις της εποχής τους και μια από αυτές ήταν τότε ο πνευματισμός. Στην Αμερική είχαν φαίνεται επινοηθεί τραπέζια με κάποιον αφανή μηχανισμό ο οποίος τα έθετε αιφνιδίως σε κίνηση, τα έκανε να περιστρέφονται, να μετακινούνται ή να κινούν ένα από τα πόδια τους. Σε μια τέτοια συνάντηση ήταν παρόντες ο Πρώσος απεσταλμένος von Thiele με τη σύζυγό του. Η συγκέντρωση στέφθηκε με επιτυχία, το τραπέζι κατάφερε μάλιστα να βρει ότι το πουγκί του κύριου von Thiele περιείχε ακριβώς επτά νομίσματα και να το δηλώσει κτυπώντας στο πάτωμα το κινητό του πόδι.[23]

Ο Πρώσος απεσταλμένος von Thiele με τη σύζυγό του έμεναν στην οικία του Οικονομίδη, πλούσιου Έλληνα από την Ήπειρο, στην οποία κατοίκησε κατά διαστήματα και ο πολύ λιτός στην προσωπική του ζωή βασιλιάς Όθων. Η κυρία von Thiele, το πατρικό της όνομα ήταν Gräfe, είχε μαζί της τη νεαρή αδελφή της Wanda, κατόπιν von Dallwitz, η οποία διακρίθηκε ως συγγραφέας και με το όνομα του συζύγου της και υπό το ψευδώνυμο Walter Schwarz. Ο πέμπτος τόμος του έργου της Aus Sommertagen έχει τον τίτλο Ersonnen und erlebt και περιέχει διάφορες αναφορές στην Ελλάδα. [24] Την άνοιξη και το φθινόπωρο καλοδεχούμενη διασκέδαση για άνδρες και γυναίκες ήταν οι εκδρομές και τα ταξίδια, που συνδυάζονταν σχεδόν πάντοτε με την επίσκεψη αρχαιολογικών χώρων.

Αξίζει να αναφερθεί ότι η πρώτη περιηγήτρια που επισκέφτηκε την Ελλάδα ήταν η Γερμανίδα Charlotte von Dincklage η οποία περιηγήθηκε την Πελοπόννησο το 1838. Το ημερολόγιο που κράτησε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της δημοσιεύτηκε πολύ αργότερα, το 1930.[25]

Προσπάθησα να σκιαγραφήσω πολύ σύντομα τη ζωή των ξένων γυναικών στην Οθωνική Ελλάδα. Ολοκληρώνω επιστρέφοντας στην αρχική μου διαπίστωση. Η ιστορία του 19^ου αιώνα επικεντρώνει την προσοχή της στη δημόσια ζωή και αγνοεί την παρουσία των γυναικών, γι’ αυτό παρέρχεται και τις σχετικές πηγές, που όμως και υπάρχουν και παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Η ιστορία όπως τη γνωρίζουμε δεν είναι ολόκληρη η εικόνα, αλλά μόνο ένα μέρος της.

Υποσημειώσεις

[1] Schinas B., Leben in Griechenland, 1834 bis 1835, Briefe und Berichte an ihre Eltern in Berlin, herausgegeben und erläutert von Ruth Steffen, Verlag Cay Lienau, Μύνστερ, 2002, σ. 162.

[2] Schindel C. von, Die deutschen Schriftstellerinnen des neunzehnten Jahrhunderts, Leipzig, 1823-1825, σ. 63.

[3] J. C. Hinrich, Briefe einer Hofdame in Athen an eine Freundin in Deutschland 1837-1842, Λειψία, 1845.

[4] Επιστολή της 27^ης Απριλίου 1840.

[5] Briefe einer Hofdame in Athen an eine Freundin in Deutschland 1837-1842, ό.π., σ. 165.

[6] Επιστολή της 13^ης / 25^ης Απριλίου 1844.

[7] Schönwälder K., Erinnerungen an Griechenland, Verlag Karl Schwartz, Brieg 1838, σ. 214.

[8] Waldmüller R., Wanderstudien, Italien, Griechenland und daheim,Theod. Thomas, Λειψία, 1861, τόμ. II, σ. 82.

[9] Ιδιωτική συλλογή.

[10] Johann Caspar Beeg 1809-1867, Leben slinien eines Technologen, nachgezeichnet von Franz Sonnenberger und Helmut Schwarz, Spätlese Verlag, Nürnberg, 1989, σ. 27.

[11] Επιστολή της 11^ης Μαΐου 1842.

[12] Briefe einer Hofdame in Athen an eine Freundin in Deutschland 1837-1842, ό.π., σ. 319.

[13] Επιστολή της 23^ης Οκτωβρίου 1849.

[14] About E., La Grèce contemporaine, Hachette, Παρίσι, 1854, σ. 99.

[15] Briefe einer Hofdame in Athen an eine Freundin in Deutschland 1837-1842, ό.π., σ. 47.

[16] Ό.π., σ. 93.

[17] Bertsch D., Anton Prokesch von Osten (1795-1876). Ein Diplomat Österreichs in Athen und an der Hohen Pforte. Beiträge zur Wahrnehmung des Orients im Europa des 19. Jahrhunderts, R. Oldenbourg, Μόναχο, 2005, σ. 228.

[18] Thouvenel L., La Grèce du Roi Othon, correspondance de M. Thouvenel avec sa famille et ses amis, Calman Lévy, Παρίσι, 1890, σ. 62, και Πλύσκω, ανέκδοτο ημερολόγιο, σ. 8

[19] H. C. Andersen’ s sämmtliche Werke, F. Vieweg und Sohn, Braunschweig 1843, II, σ. 105.

[20] Παπανικολάου – Κρίστενσεν Αρ., Αθήνα 1818-1853. Έργα Δανών καλλιτεχνών, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων, Αθήνα, 1985, σ. 177.

[21] Johann Caspar Beeg 1809-1867, Lebenslinien eines Technologen, ό.π., σ. 80.

[22] Schönwälder K., Erinnerungen an Griechenland, ό.π, σ. 214.

[23] Ραγκαβής Αλέξανδρος, Απομνημονεύματα, τόμ. Α ́ και Β ́, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1894-1895, τόμ. Γ ́ και Δ ́, Πυρσός, Αθήνα, 1930, τόμ. Β ́, σ. 289.

[24] Ραγκαβής Αλέξανδρος, Απομνημονεύματα, ό.π., τόμ. Β ́, σ. 286.

[25] «Tagebuch einer Peloponnesreise im Jahre 1838», herausgegeben von E. Ziebarth περ. Hellas-Jahrbuch 1930, Friedrichsen, de Gruyter & Co.m.b.H., Αμβούργο, 1930, σ. 86-114.

Βάνα Μπούσε

«Ορόσημα ελληνο-γερμανικών σχέσεων», Πρακτικά ελληνο-γερμανικού συνεδρίου, Αθήνα, 16 και 17 Απριλίου 2010,Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων.

Το Καποδιστριακό Κόμμα 1832 – 1833 | Από την ήττα στον παραγκωνισμό και την καταδίωξη. Αλέκα Μπουτζουβή – Μπανιά, «Μνήμων», τόμος 8 (1982), Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού.

Ορισμένα έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου Κερκύρας (Ι.Α.Κ) και του Αρχείου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας της Ελλάδος (Ι.Ε.Ε.) περιέχουν πληροφορίες για την ιδεολογία, την πολιτική δραστηρι­ότητα και τους στόχους του καποδιστριακού ή ρωσικού κόμματος από την παραίτηση του Αυγουστίνου Καποδίστρια (Μάρτιος 1832) ως τη σύλληψη του Θ. Κολοκοτρώνη (Σεπτέμβριος 1833). Παρακάτω επιχειρείται αξιο­λόγηση των νέων αυτών πληροφοριών. Στο τέλος δημοσιεύονται τα ίδια τα έγγραφα.

Αυγουστίνος Καποδίστριας

Μετά την 27 Σεπτεμβρίου 1831 το καποδιστριακό κόμμα κατάφερε για ένα διάστημα να διατηρήσει την εξουσία. Είχε τον έλεγχο της Γερουσίας καθώς και την πλειοψηφία της διορισμένης από αυτήν Διοικητικής Επι­τροπής, η οποία συστήθηκε για να καλύψει το κενό της εκτελεστικής εξουσίας που άφησε η δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια. Την αποτε­λούσαν οι Αυγουστίνος Καποδίστριας, Θ. Κολοκοτρώνης και I. Κωλέττης. Η εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στα μέλη της Δ.Ε. ανατράπηκε, όταν τα πιστά στον Αυγουστίνο στρατεύματα συγκρούσθηκαν με τους Ρου­μελιώτες στο Άργος (Δεκ. 1831) κατά την έναρξη της Ε’ Εθνοσυνέλευσης. Ο Θ. Κολοκοτρώνης παραιτήθηκε από την Δ.Ε. και στις 8 Δεκεμβρίου η παραπάνω Εθνοσυνέλευση εξέλεξε τον Αυγουστίνο πρόεδρο της προσω­ρινής Κυβερνήσεως της Ελλάδος. Απομονωμένος πια ο I. Κωλέττης αποχώρησε από την Δ.Ε. Σε λίγες μέρες «οι συνταγματικοί» εγκατέλειψαν το Ναύπλιο με τον Κωλέττη επικεφαλής.

Σε συνεργασία με τους αντικαποδιστριακούς της Ύδρας, με τους οποίους είχε αρνηθεί να συμφιλιωθεί ο Αυγουστίνος, ο I. Κωλέττης σχημάτισε την κυβέρνηση της Περαχώρας και συγκρότησε νέα Εθνοσυνέλευση. Διαμορφώθηκαν έτσι δύο κέντρα εξουσίας: στο Ναύπλιο η κυβέρνηση Αυγουστίνου και η Ε’ Εθνοσυνέλευση· στην Περαχώρα ο I. Κωλέττης και η Δ’ κατά συνέχεια Εθνική Συνέλευση. Η κρίση είχε κορυφωθεί και οδηγούσε στον εμφύλιο πόλεμο.

Στις εξελίξεις αυτές αναμείχθηκαν ενεργά οι αντιπρέσβεις των τριών δυνάμεων. Ο Ρώσος Rückman υποστήριζε ανεπιφύλακτα τους καποδιστριακούς, ενώ ο Γάλλος Rouen τον I. Κωλέττη και τους συνεργάτες του. Αμφίρροπη ήταν η στάση του Άγγλου αντιπρέσβη Dawkins: ήθελε τη συντριβή των καποδιστριακών και κατά συνέπεια τη μείωση της ρωσικής επιρροής στην Ελλάδα· ωστόσο φοβόταν μήπως η χωρίς έλεγχο ενδυνά­μωση των Ρουμελιωτών του I. Κωλέττη αυξήσει τη γαλλική επιρροή. Ο φόβος αυτός τον ωθούσε σε πρόσκαιρες συμμαχίες με τη ρωσική πλευρά.

Η προέλαση των Ρουμελιωτών ως το Άργος και η γνωστοποίηση του πρωτοκόλλου της 7ης Μαρτίου 1832, που ήταν καρπός της Διάσκεψης του Λονδίνου, οδήγησαν τον Αυγουστίνο σε παραίτηση. Τότε ο αγώνας των ατόμων και των πολιτικών ή κοινωνικών ομάδων που στεγάζονταν κάτω από τον τίτλο του καποδιστριακού κόμματος μπήκε σε νέα φάση. Στόχος τους ήταν να αποτραπεί η ολοκληρωτική νίκη των συνταγματικών που θά είχε σαν αποτέλεσμα τη δική τους συντριβή. Η δράση τους δεν ήταν συν­τονισμένη· ωστόσο υπάρχουν αρκετά κοινά σε όλους σημεία, στον ιδεο­λογικό κυρίως τομέα, όπως δείχνουν τα κείμενά τους.

Για τη συνέχεια της ανακοίνωσης της κυρίας Αλέκας Μπουτζουβή – Μπανιά πατήστε διπλό κλικ στον παρακάτω σύνδεσμο: Το Καποδιστριακό Κόμμα 1832 – 1833. Από την ήττα στον παραγκωνισμό και την καταδίωξη

Προσωπογραφίες: Όθωνας (Όττο φον Βίττελσμπαχ – Otto von Wittelsbach) 1815-1867

Ο Όθωνας, σε νεαρή ηλικία. Έργο, εκ του φυσικού, του Άγγλου ζωγράφου και περιηγητή Francis Hervé (1781-1850), ο οποίος συνάντησε των Όθωνα στο Ναύπλιο το 1833.

Ο Όθωνας, σε νεαρή ηλικία. Επιχρωματισμένη λιθογραφία του Gilles, έργο, εκ του φυσικού, του Άγγλου ζωγράφου και περιηγητή Francis Hervé (1781-1850).

Όθων, λιθογραφία, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Ο πρώτος βασιλιάς της Ελλάδας (1833-1862). Δευτερότοκος γιος του Λουδοβίκου Α’, βασιλιά της Βαυαρίας και της Θηρεσίας, κόρης του δούκα του Σάζεν Άλτενμπουργκ. Γεννήθηκε την 20^η Μαΐου (1 Ιουνίου) του 1815 στο Σάλσμπουργκ της Βαυαρίας. Επελέγη βασιλιάς της Ελλάδας από τις τρεις Μεγάλες Δυνάμεις που υπέγραψαν το βασιλικό πρωτόκολλο του Λονδίνου 1/13 Φεβρουαρίου 1832 και έφθασε στο Ναύπλιο την 18^η Ιανουαρίου 1833. Ο Όθωνας αποδέχθηκε το στέμμα σε ηλικία 17 ετών και έφθασε σε ηλικία 18 ετών στη νέα του πατρίδα, ανάμεσα σε πολυπληθές στρατιωτικό και πολιτικό επιτελείο Βαυαρών, υπό την επίδραση των οποίων αποφάσιζε τα πρώτα έτη της βασιλείας του…

Πορτραίτο του Όθωνα με φουστανέλα την περίοδο της Αντιβασιλείας.

Όθωνας

Όθωνας. Αλληγορική εικόνα από τη στέψη του Όθωνα. Λιθογραφία από το Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, του Άνθιμου Γαζή, Βιέννη, 1835.

Therese Charlotte Luise of Saxony-Hildburghausen, μητέρα του Όθωνα.

Ο Όθωνας αποχαιρετά τους δικούς του στις 6 Δεκεμβρίου 1832. Ελαιογραφία Philipp Foltz.

Η αποβίβαση του Όθωνα και του βαυαρικού στρατού στο Ναύπλιο το 1833.
Επιχρωματισμένη λιθογραφία, Gustav Kraus (1804-1852).

Η Διοικητική Επιτροπή του Βασιλείου της Ελλάδας υποδέχεται τον Όθωνα στο Ναύπλιο, 1833. I. B. Dreseli (χαράκτης) – Gustav Kraus (1804-1852) (ζωγράφος, χαράκτης).

Ο Όθωνας και η ακολουθία του στο Ναύπλιο, 1833, J. Hochle – E. Wolf, λιθογραφία.

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο. Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν. Peter Von Hess.

Το γραφείο του βασιλιά Όθωνα στο Ναύπλιο. Υδατογραφία του A.Haubenschmid. Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Ο βασιλιάς Όθων έφιππος, ως συνταγματάρχης του 10ου συντάγματος πεζικού.

Όθων μελέτη – Νικηφόρος Λύτρας, Λάδι σε ξύλο 31 x 19 εκ.
Εθνική Πινακοθήκη & Μουσείο Αλ. Σούτζου
Κληροδότημα Αντωνίου Μπενάκη

Ο Όθωνας με πολιτική περιβολή κατά την εποχή της εκθρόνισής του.

Η Έξωση του Όθωνα, Έγχρωμη λιθογραφία. Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας και οι Μαυρομιχαλαίοι, Χρήστος Κ. Λούκος, «Μνήμων», τόμος 4 (1974), Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού

Οι Μαυρομιχαλαίοι φαίνονταν πρόθυμοι, έναντι ουσιαστικών ανταλλαγμάτων, να γίνουν στυλοβάτες του καθεστώτος το οποίο ο Ιωάννης Καποδίστριας εγκαθίδρυσε στην επαναστατημένη Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1828. Νόμιζαν ότι θα ήταν από τους πρώτους που θα καλούνταν να βοηθήσουν τον Κυβερνήτη στο έργο του. Αυτός όμως δεν επιθυμούσε να κυβέρνηση τους Έλληνες έχοντας ως στήριγμα τους Μαυρομιχαλαίους ή άλλους καπεταναίους και προκρίτους, οι οποίοι, αν και πρόσφεραν πολλά στον Αγώνα, είχαν, κατά τη γνώμη του, πάντοτε εκμεταλλευθεί το λαό και με πείσμα αγωνίζονταν να τον κρατήσουν κάτω από την πολιτική τους κηδεμονία.

Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, 1833. Έργο, εκ του φυσικού, του Άγγλου ζωγράφου και περιηγητή Francis Hervé (1781-1850).
Δημοσιεύεται στο: Francis Hervé, «A residence in Greece and Turkey: With notes of the journey through Bulgaria, Servia, Hungary, and the Balkan», by Francis Herve, Esq. Illustrated by tinted lithographic engravings, from drawings by the author. London: Whittaker & Co.,1837. (τόμος 1ος)

Το όραμα του Κυβερνήτη για το σχηματισμό ενός κράτους μικρών καλλιεργητών και βιοτεχνών, που θα ζούσαν κάτω από την άγρυπνη φροντίδα της πατρικής του κηδεμονίας, ήταν ασυμβίβαστο με τη διατήρηση των κοινωνικών μορφών που δημιουργήθηκαν στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και τις οποίες δεν μπόρεσε να ξεριζώσει η Επανάσταση.

Αναμφίβολα ο στόχος αυτός του Καποδίστρια αποτελούσε μια από τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την οργάνωση σύγχρονου κράτους, αλλά στην πράξη δεν εφαρμόστηκε με την αποφασιστικότητα που χρειαζόταν. Τα εμπόδια υπήρξαν ομολογουμένως μεγάλα: η ρευστή κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας και η στενή εξάρτηση του σχηματιζόμενου κράτους από τις τρεις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, που με τις συχνές επεμβάσεις τους παρέλυαν την πρωτοβουλία της Κυβερνήσεως.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας, εξάλλου, δεν αναζήτησε σε άλλες κοινωνικές δυνάμεις το έρεισμα για την εφαρμογή του προγράμματός του παρά μόνο σε αφοσιωμένους οπαδούς ή στην παθητική αγάπη του λαού. Η βασισμένη σε υψηλές αρχές αλλά πολλές φορές άκαμπτη πολιτική του, καθώς και το ανελεύθερο θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε επέτρεψαν στη βαλλόμενη τάξη των προκρίτων και καπεταναίων να μεταθέσει σε άλλο πεδίο τη διαμάχη και να εμφανίσει την υπεράσπιση των συμφερόντων της ως αγώνα κατά του συγκεντρωτισμού και της απολυταρχικής διακυβερνήσεως.

Γενικά η αντίσταση στα μέτρα του Κυβερνήτη υπήρξε σφοδρή. Οι πρόκριτοι και οπλαρχηγοί αισθάνθηκαν τον κίνδυνο που τους απειλούσε και οι περισσότεροι – με εξαίρεση κυρίως τον Θ. Κολοκοτρώνη και τους συνεργάτες του – πάλεψαν με κάθε μέσο για να εξουδετερώσουν τις κυβερνητικές προσπάθειες. Προβάλλοντας τις υπηρεσίες τους στον Αγώνα κέρδισαν τη συμπάθεια και μερικές φορές την υποστήριξη των συμπατριωτών τους, οι οποίοι δεν μπορούσαν να αντιληφθούν το βαθύτερο νόημα της συγκρούσεως. Τελικά πέτυχαν, με τη βοήθεια και άλλων παραγόντων, να παραμείνουν η ηγετική τάξη και στους επόμενους χρόνους, εμποδίζοντας έτσι την ανάπτυξη των λοιπών κοινωνικών δυνάμεων. Οι παραπάνω διαπιστώσεις προκύπτουν σαφέστερα από την ανάλυση της διαμάχης ανάμεσα στον Κυβερνήτη και τους Μαυρομιχαλαίους.

Για την ανάγνωση της ανακοίνωσης του κυρίου Χρήστου Λούκου πατήστε διπλό κλικ στον παρακάτω σύνδεσμο: Ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας και οι Μαυρομιχαλαίοι

Διαβάστε ακόμη:

• Μαυρομιχάλης Γεώργιος του Πετρόμπεη – Η πορεία του δολοφόνου του Καποδίστρια και η διαθήκη του, Γιώργος Γιαννούσης.
• Ναύπλιο: Η πορεία της δολοφονίας του Κυβερνήτη (1831). Χρήστος Πιτερός, Αρχαιολόγος Δ’ ΕΠΚΑ Ναυπλίου. Ναυπλιακά Ανάλεκτα VII, Έκδοση Δήμου Ναυπλιέων, Δεκέμβριος 2009. 
• Το Ναύπλιο την ημέρα της δολοφονίας του Καποδίστρια, Κώστας Καιροφύλας. Ναυπλιακά Ανάλεκτα, τόμος V, έκδοση του Δήμου Ναυπλιέων, Ναύπλιο, 2004.  
• Η δολοφονία του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Βασίλης Κρεμμυδάς, «Ο Ερανιστής», τόμος 14, Όμιλος Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 1977.