Οι Άγιοι Θεόδωροι και το σπίτι του Θ. Κολοκοτρώνη στο Ναύπλιο – Μια πρόταση του Χρ. Πιτερού
«Ελεύθερο Βήμα»
Από την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού.
Η Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, δημιούργησε ένα νέο χώρο, το «Ελεύθερο Βήμα», όπου οι αναγνώστες της θα έχουν την δυνατότητα να δημοσιοποιούν σκέψεις, απόψεις, θέσεις, επιστημονικά άρθρα ή εργασίες αλλά και σχολιασμούς επίκαιρων γεγονότων.
Δημοσιεύουμε σήμερα στο «Ελεύθερο Βήμα» άρθρο του κ. Χρήστου Πιτερού, αρχαιολόγου, μέλους του Δ.Σ. Ιδρύματος Ιωάννης Καποδίστριας, πρώην αναπληρωτή Δ/ντή της Δ. ΕΠΚΑ, πτυχιούχου Κλασσικής Φιλολογίας ΕΠΚΑ, Αρχαιολογίας και Τέχνης ΑΠΘ και Επίτιμου Προϊστάμενου αρχαιολογικών χώρων, μνημείων και αρχαιογνωστικής έρευνας με θέμα:
«Οι Άγιοι Θεόδωροι και το σπίτι του Θ. Κολοκοτρώνη στο Ναύπλιο»
Το Ναύπλιο, η πρώτη πρωτεύουσα της Ελεύθερης πατρίδας μας, κατά το τρέχον έτος 2022, εορτάζει την διακοσιοστή επέτειο της απελευθέρωσής της (30η Νοεμβρίου 1822), όταν ο Στάικος Σταϊκόπουλος μέσα στη νύχτα με τα παλληκάρια του και το Δ. Μοσχονησιώτη κατέλαβε το απόρθητο Παλαμήδι με ρεσάλτο, με αποτέλεσμα την απελευθέρωση της πόλης και την οριστική επικράτηση της Ελληνικής Επανάστασης.
Στο Ναύπλιο ο ατρόμητος πρωταγωνιστής της Ελευθερίας Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, η μοναδική, στρατηγική μεγαλοφυΐα του ’21, που αγωνίστηκε μέχρι τέλους και κατά των προσκυνημένων ως την έλευση του Κυβερνήτη, αποθεώθηκε με τον έφιππο ανδριάντα του, που στήθηκε στο χώρο που προορίζονταν για την εκτέλεση του με την καρμανιόλα στο ομώνυμο πάρκο που καλπάζει θριαμβευτικά με το άλογό του προς την Ελευθερία, ποδοπατώντας τα τούρκικα λάβαρα και με σπινθηροβόλο βλέμμα και ανυψωμένο το δεξιό χέρι, όπως ο Ρωμαίος αυτοκράτορας και φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος, κάτω από το φρούριο της Ελευθερίας, το Παλαμήδι.
Η μνήμη του παραμένει ζωντανή στις ψυχές των Ελλήνων, η σωζόμενη πραγματική φυλακή του στο Παλαμήδι στον προμαχώνα του Μιλτιάδη βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Αλλά και η σωζόμενη μικρή εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων, που έκτισε μετά την απελευθέρωση δίπλα στο σπίτι του, στην αρχή της οδού Καλαμάτας, στην περιοχή της Γλυκειάς, αποτελούν μνημεία της ιστορικής μνήμης της πολυτάραχης ζωής του.
Το εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων, πριν το 1960, όταν η περιοχή ήταν ανοικοδόμητη.
Στην περιοχή λοιπόν του Κιουλ-Τεπέ, όπου βρισκόταν το κτήμα του, δίπλα στο σπίτι του, όπου κατοικούσε, έκτισε μία μικρή, ταπεινή εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων, διαστάσεων 10×5,50μ., η οποία σώζεται μέχρι σήμερα, δίπλα στην οδό Άργους.
Το κτήμα στην περιοχή Κιουλ-Τεπέ, σήμερα οδός Καλαμάτας, αριθ. 4.
Όπως αναφέρει στα Απομνημονεύματά του ο Θ. Κολοκοτρώνης:
«Είδα την πατρίδα μου ελεύθερη, είδα εκείνο που ποθούσα και εγώ και ο πατέρας μου και όλη η γενεά μου, καθώς και όλοι οι Έλληνες. Αποφάσισα να πάω εις ένα περιβόλι, όπου είχα έξω από το Ανάπλι. Επήγα, εκάθισα και επερνούσα τον καιρό μου καλλιεργώντας, και ευχαριστιόμουν να βλέπω να προοδεύουν τα μικρά δένδρα όπου εφύτευσα. Εκεί ήλθαν τη νύχτα της 7ης Σεπτεμβρίου (1833) και με πήρε ο Κλεώπας μοίραρχος με σαράντα χωροφύλακες και με επήγε στο Ιτς Καλέ και με παρέδωσε στο φρούραρχο και μ’ έβαλαν έξι μήνες μυστική φυλακή χωρίς να δω άνθρωπο».
Η σύλληψή του έγινε στο σπίτι του, που βρισκόταν δίπλα και αμέσως ανατολικά της εκκλησίας, το οποίο δυστυχώς κατεδαφίσθηκε στην δεκαετία του 1950, από τους μετέπειτα ιδιοκτήτες Αφούς Ρετάλη που είχαν αγοράσει το κτήμα από το 1898, από τη γυναίκα του εγγονού του Κολοκοτρώνη, Θεόδ. Ι. Κολοκοτρώνη. Η άποψη ότι το σπίτι κατεδαφίστηκε την δεκαετία του 1930 είναι εσφαλμένη.
Σημείωση Βιβλιοθήκης: Στην εφημερίδα «Νεολόγος, Κωνσταντινουπόλεως – Αθηνών», Τρίτη 3ης Οκτωβρίου, 1899, διαβάζουμε, ότι η οικία του Κολοκοτρώνη κατεδαφίστηκε 51 χρόνια πριν, δηλ. το 1899. Παραθέτουμε το σχετικό άρθρο με τίτλο «Οι κληρονόμοι του Κολοκοτρώνη», το οποίο παρουσιάζει τις λεπτομέρειες.
Έξω του Ναυπλίου και εις μικράν αποστάσιν πλησίον του ναΐσκου του Αγίου Θεοδώρου έκειτο η οικία του αειμνήστου στρατάρχου της Πελοποννήσου Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, όπου ο Γέρος του Μωρηά διήλθεν ολόκληρα έτη της ζωής του και συνέταξε την διαθήκην του. Του ιστορικού εκείνου πύργου, όστις είδεν υπό την στέγην του τούς στρατηγούς και ήρωας του εθνικού αγώνος περί τον αθάνατον Γέρον, εσώζοντο μέχρι τούδε τα ερείπια, σεπτά λείψανα της ιστορίας μας, και συνεκίνουν την ψυχήν του θεατού εις παλμούς ιερούς.
Κατ’ αυτάς τας ημέρας όμως επέπρωτο και αυτά τα ένδοξα ερείπια να εξαφανισθώσιν από του προσώπου της γης. Οι κληρονόμοι του Κολοκοτρώνη είχον πωλήση το κτήμα εις τον εν Ναυπλίω κ. Ρετάλην. Ούτος δε κατεδάφισε τον πύργον του Θεοδώρου Κολοκοτρώνη διά να ροτριώση και σπείρη την γην, τους δε λίθους των ερειπίων επώλησε προς λεπτ. 50 το κάρρον εις τινα εργολάβον της αποξηράνσεως των ελών Ναυπλίου προς κατασκευήν παρειών των χανδάχων!!
Sic transit gloria mundi [Έτσι παρέρχεται η δόξα του κόσμου] λοιπόν. Και το περίεργον είνε, ότι ουδείς διεμαρτυρήθη, ούτε αφήκε κραυγήν πόνου διά το γεγονός.
Τουλάχιστον όμως νομίζω, ότι είνε πρέπον και επάναγκες κατά πάντα λόγον, εις το μέρος, όπου υψούτο ο κατά τας ημέρας αυτάς καταστραφείς τέλεον πυργίσκος να στηθή μικρά τις αναμνηστική στήλη με την επιγραγραφήν: «Ενταύθα έκειτο η οικία του στρατάρχου της Πελοποννήσου Θεοδώρου Κολοκοτρώνη». Τόσω δε μείζων είνε η ανάγκη αυτή διά το Ναύπλιον, καθόσον εν τη πόλει αύτη θα στηθή και ο εν τω οπλοστασίω ήδη σκωριών ορειχάλκινος ανδριάς του αθανάτου Γέρου του Μωρηά.
Του εν Άργει ανταποκριτού μας
Άργος, 3 8)βρίου
Αργολικός
Πρόκειται για ένα ιστορικά φορτισμένο χώρο μνήμης, των περιπετειών και της καταδίκης του σε θάνατο το 1834, μαζί με το Δ. Πλαπούτα, λόγω της φιλοκαποδιστριακής του στάσης, αλλά μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη περιέπεσε σε δυσμένεια από τους Βαυαρούς και από τους πολιτικούς του αντιπάλους, τον Κωλέττη κτλ, με την ανυπόστατη κατηγορία του στασιαστή κατά του νέου καθεστώτος.
Η σωζόμενη εκκλησία σήμερα είναι ανακαινισμένη και έχει περιέλθει από το 2015 στην ενορία του Αγίου Κωνσταντίνου. Ωστόσο για το ιστορικό αυτό μνημείο που συνδέεται άμεσα με το Θ. Κολοκοτρώνη, εκτός από ένα προσκυνητάρι της εκκλησίας, δεν υπάρχει καμία σήμανση για τον ιστορικό αυτό χώρο και το μνημείο. Άλλωστε σήμερα δεν είναι καν ορατό, όπως παλαιότερα από την οδό Άργους.
Το εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων σήμερα.
Ήδη από το 2009 έχουμε προτείνει:
- Στην εκκλησία να εντοιχιστεί μαρμάρινη επιγραφή: «Ιερός ναός Αγίων Θεοδώρων, κτίσθηκε από τον Γέρο του Μοριά Θ. Κολοκοτρώνη».
- Να χαραχθεί και να εντοιχιστεί μαρμάρινη επιγραφή με το παραπάνω απόσπασμα των Απομνημονευμάτων που αναφέρεται στη σύλληψή του (7-9-1833) και τη φυλάκισή του.
- Η οδός Καλαμάτας, όπου βρισκόταν και η κατοικία του, με απόφαση του Δήμου Ναυπλιέων και του Τοπικού Συμβουλίου να ονομασθεί για ιστορικούς λόγους «Οδός Καλαμάτας & Θεόδ. Κολοκοτρώνη». Είναι αδιανόητο ο δρόμος που κατοικούσε ο πρωταγωνιστής της Ελευθερίας να μην φέρει το όνομά του. Αποτελεί απαράδεκτη μέχρι τώρα έλλειψη ιστορικής μνήμης και ευθύνης. Με την πρότασή μας αυτή άλλωστε δεν θα δημιουργηθεί σύγχυση, λαμβανομένου σοβαρά υπόψη ότι στην πόλη του Ναυπλίου υπάρχει και οδός Γενναίου Κολοκοτρώνη. Άλλωστε και η οδός Θ. Κολοκοτρώνη στην Αθήνα έλαβε το όνομά της από την οικία όπου κατοικούσε ο Γέρος του Μοριά.
Ο περιβάλλων χώρος πρέπει επίσης να αναβαθμισθεί και η Δημοτική Αρχή, το Τοπικό Συμβούλιο, ο Σύλλογος «Παλαμήδης» και το αρμόδιο Εκκλησιαστικό Συμβούλιο οφείλουν να πράξουν το καθήκον τους.
Με τις παραπάνω προτάσεις θα αναδειχθεί η ιστορική μνήμη και συνείδηση στους κατοίκους, τους επισκέπτες και τις νεότερες γενεές.
Το εσωτερικό του ναΐσκου των Αγίων Θεοδώρων. Φωτογραφία: B&C, Μπουγιώτης – Ρασσιάς.
Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι κατά τον εορτασμό των Αγίων Θεοδώρων, το Μάρτιο του 2022, ο μαθητής της ΣΤ’ τάξης του 4ου Δημοτικού Σχολείου Γ. Καχριμάνης, στο πλαίσιο του προγράμματος Τοπικής Ιστορίας «Οι ήρωες του 1821 στο Ναύπλιο», με την καθοδήγηση της διευθύντριας κ. Αργυρούλας Μπιλιούρη αναρτήθηκε μικρή πινακίδα στην εκκλησία με την ιστορική μορφή του Θ. Κολοκοτρώνη με ψηφιακό ιστότοπο, για την ενημέρωση των επισκεπτών.
Ο μαθητής της ΣΤ’ τάξης του 4ου Δημοτικού Σχολείου Γ. Καχριμάνης και η Διευθύντρια του 4ου Δημοτικού Σχολείου Ναυπλίου Αργυρή Μπιλιούρη. Φωτογραφία: B&C, Μπουγιώτης – Ρασσιάς.
Σήμερα σώζεται μόνο η εκκλησία, ωστόσο σε παλιά ασπρόμαυρη φωτογραφία της δεκαετίας του 1950 εικονίζονται από τα δυτικά η εκκλησία και αμέσως ανατολικά και Β – Ν το δίπατο σπίτι του Γέρου του Μοριά, όπως άλλωστε επιβεβαιώνεται και σε παλιούς χάρτες με το κτήμα.
Το κτήμα του Κολοκοτρώνη και το εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων. Φωτογραφία της δεκαετίας του 1950.
Το σπίτι ήταν πέτρινο με δίρριχτη κεραμοσκεπή στέγη 80 τμ περίπου και με ξύλινο χαγιάτι στην ανατολική πλευρά, με την ξύλινη σκάλα, μέσα στο κτήμα με μαντρότοιχο έκτασης περίπου 15 στρεμμάτων, που σήμερα έχει ανοικοδομηθεί με πολυκατοικίες. Ο Θ. Κολοκοτρώνης είχε και άλλο κτήμα στην ευρύτερη περιοχή, σαράντα στρεμμάτων περίπου, φυτεμένο με αμπέλι.
Στο σπίτι με το κτήμα, όπου κατοικούσε, υπήρχε ένα μαγκανοπήγαδο με τη στέρνα και γύρω το περιβόλι ήταν κατάφυτο με κληματαριές, λεμονιές, συκιές, μουριές, αμυγδαλιές, ελιές, ροδιές και τριανταφυλλιές αλλά και μία άγρια χουρμαδιά, όπου ο γερο-πολέμαρχος ευτυχισμένος και ήρεμος, καλλιεργούσε το περιβόλι του, κλάδευε και έβλεπε με ικανοποίηση τα δένδρα, που φύτευσε να μεγαλώνουν. Ώσπου ένα βράδυ (7-9-1833) τον συνέλαβε, κατόπιν διαταγής, ο μοίραρχος Κλεώπας με 40 χωροφύλακες και τον φυλάκισαν νύχτα, για έξι μήνες, σε πλήρη απομόνωση στην Ακροναυπλία και παιζόταν και μετά την απελευθέρωση για τελευταία φορά η ζωή του κορώνα-γράμματα, με σκευωρίες από τους Βαυαρούς και του συκοφάντες πολιτικούς του αντιπάλους.
Ο γνωστός Γερμανός κορυφαίος φιλόλογος Θείρσιος, που επισκέφθηκε το σπίτι αναφέρει ότι είχε μόνο ξύλινα παράθυρα και χωρίς τζάμια, όπως και τα περισσότερα σπίτια της περιοχής.
Ακόμα και σήμερα, στα συμβόλαια η περιοχή αναφέρεται ως «Κολοκοτρωνέικα».
Επιθυμία του Γέρου του Μοριά ήταν να ταφεί στο σκήνωμά του σ’ αυτό το χώρο, στ’ Ανάπλι, «στο άτι του Μοριά» όπως το αποκαλούσε, και τα οστά του να αναπαύονται στην ελευθερωμένη Πελοποννησιακή γη, για την οποία αγωνίσθηκε όλη του τη ζωή, όπως αναφέρει μεταξύ των άλλων ο πρωτεργάτης για τον ανδριάντα, δήμαρχος Επαμ. Κοτσωνόπουλος στον πανηγυρικό των αποκαλυπτηρίων του ανδριάντα του στις 23-4-1901.
Αλλά και όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Κωνσταντίνος Οικονόμου στον εκφωνηθέντα επιτάφιο λόγο του «εις τον αοίδιμον Θ. Κολοκοτρώνη» στις 3 Φεβρουαρίου 1843: «Εις το παρά την Ναυπλίαν αγροκήπιον, όπου και τον τάφον αυτού προετοίμασεν ευτελή μεν και πενιχρόν και απλοϊκόν, αλλά εις τόπον επιφανέστατον, ίνα καθείς ως έλεγε, βλέπωσιν αυτόν οι εξ Άργους και Ναυπλίας διαβαίνοντες προς αλλήλους και εύχωνται προς Κύριον υπέρ αναπαύσεως του ποτέ Κολοκοτρώνη».
Ωστόσο η εκκλησία σήμερα δεν είναι ορατή από την κύρια οδό Άργους.
Η πρόεδρος της επιτροπής για τον εορτασμό της διακοσιοστής επετείου του 1821 – 2021 κα Γιάννα Αγγελοπούλου πρόσφατα ανακοίνωσε το ενδιαφέρον της για το ιστορικό εξωκλήσι των Αγίων Θεοδώρων. Στον ιστορικό αυτό χώρο πρέπει επίσης να αναρτηθεί ενημερωτική πινακίδα και με την φωτογραφία του σπιτιού του Κολοκοτρώνη. Άλλωστε η εκ Γορτυνίας γνωστή οικογένεια των Αγγελόπουλων, που φέρει το ίδιο επώνυμο και με τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε’, είναι γνωστή για τους δεσμούς που έχει με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, αλλά και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της για τον Γέρο του Μοριά, και οι οποίοι έχουν εδώ και χρόνια αναστηλώσει το σπίτι του Θ. Κολοκοτρώνη στο Λιβομπίσι, της Αρκαδίας, τόπο καταγωγής των Κολοκοτρωναίων.
Η δημοτική αρχή, ο ΔΟΠΠΑΤ, η Τεχνική Υπηρεσία του δήμου Ναυπλέων, το Τοπικό Συμβούλιο και το Ίδρυμα «Ι. Καποδίστριας» πρέπει να λάβουν άμεσα μέτρα προστασίας:
1) Να κηρυχθεί η εκκλησία ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.
2) Να τοποθετηθεί πινακίδα σήμανσης στην οδό Άργους και να αναρτηθεί ενημερωτική πινακίδα στο χώρο της εκκλησίας και με την παλαιά φωτογραφία του Θ. Κολοκοτρώνη.
3) Να αναβαθμιστεί άμεσα με ενέργειες της δημοτικής αρχής και της Τεχνικής Υπηρεσίας του Δήμου ο ακάλυπτος χώρος της παρακείμενης πολυκατοικίας που έχει πλήρως καταληφθεί από υπαίθριο κατάστημα πώλησης φυτών και ανθέων που χρησιμοποιείται και ως φυτώριο δενδρυλλίων με αποτέλεσμα να έχει καλυφθεί πλήρως ο ελεύθερος χώρος ως την οδό Άργους σε μήκος 50 μέτρων περίπου, καθώς και τμήμα του δημοτικού πεζοδρομίου της οδού Καλαμάτας με αποτέλεσμα να προκαλείται σοβαρότατη αισθητική βλάβη στο ιστορικό μνημείο.
4) Πρέπει να ληφθούν άμεσα μέτρα από την δημοτική αρχή ώστε το βόρειο τμήμα του ακάλυπτου χώρου της πολυκατοικίας να είναι ελεύθερο και ορατό από την οδό Άργους έως την εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων ώστε το ιστορικό μνημείο να είναι ελεύθερο και ορατό από την οδό Άργους.
Γενική άποψη της εκκλησίας και του βόρειου δυτικού τμήματος με τις εγκαταστάσεις και το προσκυνητάρι (οδός Καλαμάτας).
Το εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων και δυτικό τμήμα καταστήματος με το φυτώριο.
Ο «Γερός του Μοριά» δικαιούται τον έμπρακτο σεβασμό όλων με άμεσες πράξεις και έργα, χωρίς κωλυσιεργίες και κενά λόγια. Η έμπρακτη τιμή και ο σεβασμός στους Αγωνιστές της Ελευθερίας είναι αυτονόητη.
Αλλά η Πολιτεία και η Δημοτική Αρχή των Ναυπλιέων έχουν επίσης ανεκπλήρωτες, ιστορικές υποχρεώσεις για τους απελευθερωτές της πατρίδας μας. Ο χώρος πρόσβασης στο Παλαμήδι είναι αδιαμόρφωτος και εγκυμονεί κινδύνους, όπως έχουμε επισημάνει. Ο προμαχώνας του Μιλτιάδη με τις φυλακές, με την ερειπωμένη φυλακή του Κολοκοτρώνη βρίσκονται εγκαταλειμμένες, ερειπωμένες, σε κακή κατάσταση. Αλλά και ο προμαχώνας της Γιουρούς Τάπιας όπου έγινε η κατάληψη του Παλαμηδίου και το ερειπωμένο φυλάκιο δεν έχουν στοιχειωδώς συντηρηθεί ούτε έχει τοποθετηθεί μια μαρμάρινη τιμητική επιγραφή. Οι αρμόδιοι αλλά και όλοι μας πρέπει να φροντίσουμε για την ανάδειξη των ιστορικών μνημείων, της μνήμης και της ιστορίας της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και της Ελευθερίας.
Χρήστος Πιτερός
Επίτιμος Προϊστάμενος Αρχαιολογικών Χώρων,
Μνημείων και Αρχαιογνωστικής Έρευνας