Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974 στην Κύπρο – Κριτική αξιολόγηση γραπτών μαρτυριών και καταθέσεων
«Ελεύθερο Βήμα»
Από την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού.
Η Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, δημιούργησε ένα νέο χώρο, το «Ελεύθερο Βήμα», όπου οι αναγνώστες της θα έχουν την δυνατότητα να δημοσιοποιούν σκέψεις, απόψεις, θέσεις, επιστημονικά άρθρα ή εργασίες αλλά και σχολιασμούς επίκαιρων γεγονότων.
Φιλοξενούμε σήμερα στο «Ελεύθερο Βήμα» ανακοίνωση, του διδάκτορα Ιστορίας, Τάσου Χατζηαναστασίου, στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Στρατιωτικές Επεμβάσεις και δικτατορίες στην Ελλάδα», (Άργος, 16-17 Δεκεμβρίου 2017), με θέμα:
«Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974 στην Κύπρο – Κριτική αξιολόγηση γραπτών μαρτυριών και καταθέσεων».
Οι πηγές και η βιβλιογραφία
Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Γ΄ (1913-1977).
Μπορεί να ακούγεται περίεργο αλλά είναι γεγονός ότι ενώ έχουν ήδη παρέλθει 43 [σήμερα 49] χρόνια, δεν υπάρχει έως τώρα μία κατά το δυνατόν πλήρης επιστημονική μονογραφία που να έχει ως θέμα το Πραξικόπημα της Χούντας κατά του Μακαρίου της 15ης Ιουλίου 1974. Ακόμη και η συγκέντρωση της βιβλιογραφίας, των δημοσιευμένων μαρτυριών και των ελάχιστων εργασιών[1], που αφορούν στο πραξικόπημα ή αναφέρονται σε αυτό στο πλαίσιο της εξιστόρησης των γεγονότων του Ιουλίου και του Αυγούστου 1974 στην Κύπρο, αποτελεί ένα ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα.
Πολλές από τις δημοσιευμένες μαρτυρίες αποτελούν ιδιωτικές εκδόσεις που κυκλοφόρησαν σε έναν μικρό κύκλο και είναι δυσεύρετες, ειδικά όσες κυκλοφόρησαν το πρώτο διάστημα μετά τα γεγονότα. Το γεγονός αντισταθμίζεται κάπως από την αύξηση το τελευταίο διάστημα των δημοσιεύσεων σχετικών μαρτυριών, ίσως γιατί οι άνθρωποι πλέον μεγάλωσαν και αισθάνονται την ανάγκη να «μιλήσουν» ενώ και η χρονική απόσταση επιτρέπει μία πιο ψύχραιμη προσέγγιση. Ωστόσο, όλες αυτές οι μαρτυρίες θα πρέπει να εξεταστούν κριτικά και να διασταυρωθούν με άλλες πηγές καθώς είναι λογικό κάθε πρόσωπο που πήρε μέρος στα γεγονότα να επηρεάζεται στην κρίση του από τη στάση που κράτησε τότε αλλά και απ’ όσα μεσολάβησαν από τότε, ειδικά σε ό,τι αφορά τη δική του συμμετοχή και ευθύνη. Έπειτα, κάθε προσωπική μαρτυρία αποτελεί ένα κομμάτι του συνολικού παζλ καθώς είναι λογικό όποιος βρίσκεται μέσα στη δίνη των γεγονότων να έχει αντίληψη του περιορισμένου χώρου που κινήθηκε ο ίδιος. Ακόμη κι αν δηλαδή επιθυμία του είναι να αποδώσει τα γεγονότα όπως πραγματικά έγιναν, αναπόδραστα η οπτική του γωνία θα είναι περιορισμένη και θα εστιάζει σε ένα τμήμα μόνο των γεγονότων που έλαβαν χώρα. Παρόλα αυτά, οι μαρτυρίες αυτές, ακόμη και οι πιο υποκειμενικές και μεροληπτικές, αποτελούν πολύτιμες πηγές καθώς αποκαλύπτουν την ιδεολογική διάσταση του φαινομένου και επιτρέπουν στον Ιστορικό να εξαγάγει χρήσιμα για την κατανόηση των γεγονότων συμπεράσματα.
Σε ό,τι αφορά στον «Φάκελο της Κύπρου» και γενικότερα τις αρχειακές αδημοσίευτες πηγές, ο έγκυρος Ιστορικός Πέτρος Παπαπολυβίου και μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της κυπριακής Βουλής για τον Φάκελο της Κύπρου, σε πρόσφατη συνέντευξή του δήλωσε χαρακτηριστικά ότι «τα «κυπριακά» αρχεία στην Ελλάδα και στην Κύπρο έχουν υποστεί παρεμβάσεις και αφαιρέσεις, πέραν από τις συνήθεις ανά τον κόσμο «εθνικές προστασίες», ενώ ειδικά οι υποκειμενικές προσωπικές καταθέσεις είναι σε πολλά σημεία εμφανέστατα αναληθείς».[2]
Σε ανάλογες διαπιστώσεις καταλήγουν και όσοι ασχολούνται με την μικροϊστορία της περιόδου όπως είναι η Ιστορία μίας στρατιωτικής μονάδας της Εθνικής Φρουράς.[3]
Οι επιχειρήσεις και οι απώλειες
Όπως είναι γνωστό, το Πραξικόπημα αποφασίστηκε από τη Χούντα των Αθηνών με επικεφαλής τον Ταξίαρχο Δημήτριο Ιωαννίδη. Στην πραγματικότητα η ιδέα της βίαιης ανατροπής του Μακαρίου είχε γεννηθεί και πάλι στην Αθήνα από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 όταν είχε αρχίσει να γίνεται αντιληπτό ότι ο Μακάριος δεν ήταν διατεθειμένος να συνεργήσει στην επίλυση του Κυπριακού σε νατοϊκά πλαίσια. Εξ ου και η πολιτική στήριξή του από τον τότε Ανατολικό Συνασπισμό, τις σοσιαλιστικές χώρες και φυσικά το Κίνημα των Αδεσμεύτων στο οποίο είχε προσχωρήσει. Οι ιδέες αυτές, πήραν πιο συγκεκριμένη μορφή κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας και ήδη πριν από το 1974 είχαν σημειωθεί απόπειρες δολοφονίας και ανατροπής του Αρχιεπισκόπου. Διάφοροι παράγοντες, μεταξύ των οποίων και η λαϊκή κινητοποίηση είχαν ματαιώσει όλες τις αυτές τις απόπειρες.[4] Το Πραξικόπημα ωστόσο του 1974 έμελε δυστυχώς να στεφθεί με επιτυχία.
Η ιδρυτική συνέλευση του Κινήματος των Αδεσμεύτων την 1η Σεπτεμβρίου 1961. Το Κίνημα των Αδεσμεύτων είναι μία διεθνής οργάνωση αναγνωρισμένη από τον ΟΗΕ μεταξύ των Αδεσμεύτων χωρών, των οποίων η πολιτική δεν ευθυγραμμίζεται με την πολιτική των μεγάλων δυνάμεων (ΗΠΑ-Ρωσίας). Αποτελείται από 120 κράτη ενώ συμμετέχουν και 17 κράτη παρατηρητές. Ιδρύθηκε το 1961 στο Βελιγράδι και βασικοί συντελεστές για την δημιουργία του ήταν ο Γιόσιπ Μπροζ Τίτο, ο Γιαβαχαρλάλ Νεχρού, ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Γ’ και ο Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ. Σκοπός του κινήματος είναι να διασφαλίσει «την εθνική ανεξαρτησία, την εδαφική ακεραιότητα και την ασφάλεια των αδέσμευτων χωρών στον αγώνα τους ενάντια στον ιμπεριαλισμό, την αποικιοκρατία, το ρατσισμό και όλες τις μορφές ξένης επιθετικότητας, κατοχής, κυριαρχίας, ανάμειξης ή ηγεμονίας, καθώς και εναντίον των μεγάλων δυνάμεων και των συνασπισμών ισχύος».
Την επιχείρηση ανέλαβαν βασικά οι τρεις Μοίρες Καταδρομών Κύπρου και Μονάδες Τεθωρακισμένων ενώ χρησιμοποιήθηκαν επίσης στοιχεία αντιαεροπορικών πυροβόλων. Η ΕΛΔΥΚ είχε περιορισμένη συμμετοχή με τη διάθεση μικρού τμήματος πεζικού, στοιχείων αντιαρματικών όπλων και θωρακισμένων οχημάτων. Το γενικό πρόσταγμα και τον σχεδιασμό της επιχείρησης είχαν ο ταξίαρχος Μιχαήλ Γεωργίτσης, Αρχηγός της ΙΙΙ Ανωτέρας Διοίκησης Αμύνης Κύπρου (περιοχή Κερύνειας)[5] που ανέλαβε επικεφαλής του ΓΕΕΦ και ο Συνταγματάρχης Κωνσταντίνος Κομπόκης, Διοικητής των Μονάδων Καταδρομών.[6] Ο Αρχηγός ΓΕΕΦ Γ. Ντενίσης είχε υποψιαστεί τις προθέσεις της Χούντας, και παρότι έμπιστος του καθεστώτος, είχε εκφράσει επιφυλάξεις. Για τον λόγο αυτό κλήθηκε στην Αθήνα απ’ όπου του απαγορεύτηκε η επάνοδος στην Κύπρο.
Η ιδιαιτερότητα του εγχειρήματος αφορά το γεγονός ότι το Πραξικόπημα αποφασίστηκε από την ελληνική κυβέρνηση και το σχεδίασαν και το διηύθυναν Ελλαδίτες αξιωματικοί που όμως διοικούσαν κατά κύριο λόγο κυπριακές ένοπλες δυνάμεις. Μία άλλη ιδιαιτερότητα αποτελεί το γεγονός ότι οι «εθνικόφρονες» πραξικοπηματίες εκτέλεσαν ένα σχέδιο δολοφονίας του προκαθημένου της Εκκλησίας της Κύπρου και επιτέθηκαν με βαριά όπλα στην Αρχιεπισκοπή, στο Μετόχι της Μονής Κύκκου στη Λευκωσία και εναντίον κτιρίων Μητροπόλεων.[7] Δεν έχουμε δηλαδή μία καθαρή αναμέτρηση, όπως στον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, που αποτελούσε σε μεγάλο βαθμό την πρώτη θερμή σύγκρουση του Ψυχρού Πολέμου. Στην Κύπρο έχουμε μία σύγκρουση μεταξύ δύο πόλων του παλιού εθνικόφρονος χώρου στον έναν από τους οποίους, τον λεγόμενο Μακαριακό, προσχώρησε και η Αριστερά με τις δύο κυριότερες συνιστώσες της: την φιλοσοβιετική με το ΑΚΕΛ και τη σοσιαλδημοκρατική με την ΕΔΕΚ του Βάσου Λυσσαρίδη.[8]
Κύπρος, Ιούλιος 1974 – Το κτίριο της Αρχιεπισκοπής στην Λευκωσία μετά την επίθεση. ΑΡΧΕΙΟ ΑΠΕ-ΜΠΕ / ΒΑΡΔΟΥΛΑΚΗΣ ΒΑΓ.
Το Πραξικόπημα εκδηλώθηκε τελικά στις 8.15 το πρωί με στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον των κυριότερων στόχων: το Προεδρικό Μέγαρο, την Αρχιεπισκοπή, τον κυπριακό οργανισμό τηλεπικοινωνιών Cyta, το αεροδρόμιο Λευκωσίας και την περιοχή όπου στεγάζονταν το Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου (ΡΙΚ), το ΓΕΕΦ και τα Αρχηγεία της Αστυνομίας και του Εφεδρικού Σώματος.[9] Οι επιτιθέμενοι επικράτησαν πλήρως στη Λευκωσία εντός της ημέρας μετά από πολύνεκρες συγκρούσεις και για τις δύο πλευρές. Οι επίσημα αναγνωρισμένοι νεκροί του πραξικοπήματος είναι 98. Από αυτούς οι 93 είναι Κύπριοι και οι 5 Ελλαδίτες στρατιωτικοί. Από πλευράς Κυπρίων έχασαν τη ζωή τους 40 αντιστασιακοί όπως έχουν επίσημα αναγνωριστεί, εκ των οποίων 22 άντρες του Εφεδρικού και επίσης 37 επιτιθέμενοι, από τους οποίους 21 κληρωτοί καταδρομείς ενώ σκοτώθηκαν και 16 πολίτες.[10]
Οι σφοδρότερες συγκρούσεις διεξήχθησαν κατά τις επιθέσεις εναντίον του κτιρίου του ΡΙΚ και των γειτνιαζόντων κτιρίων του Αρχηγείου της Αστυνομίας, του Εφεδρικού Σώματος και του ΓΕΕΦ, του Προεδρικού Μεγάρου και της Αρχιεπισκοπής.[11] Να σημειωθεί ότι ο ένας από τους δύο νεκρούς, που σκοτώθηκαν υπερασπιζόμενοι το Προεδρικό, ήταν ο έφεδρος Καταδρομέας Ματθαίος Ματθαίου που ανήκε στην 32η Μοίρα Καταδρομών, αυτής δηλαδή που διενήργησε την επίθεση. Σκοτώθηκε δηλαδή από πυρά συστρατιωτών του.[12]
Όπως αντιλαμβάνεται κανείς, ακόμη και η μνήμη των νεκρών Εθνοφρουρών αποτέλεσε αντικείμενο πολιτικής διαμάχης. Να σημειωθεί εδώ πως στη μεγάλη τους πλειοψηφία ήταν απλοί στρατιώτες, 18-20 ετών, που υπηρετούσαν τη θητεία τους. Έπρεπε να περιμένουν ως τις 14 Ιουλίου 2002 για να αποκατασταθεί η μνήμη τους από την πολιτεία και ως τις 25 Οκτωβρίου 2014 για να ταφούν με τιμές χωρίς να λείψουν οι διαμαρτυρίες.[13] Η συζήτηση για το εάν έπραξαν αυτοβούλως ή αναγκάστηκαν να υπακούσουν σε εντολές ανωτέρων χωρίς περιθώριο να φέρουν αντιρρήσεις δεν έχει κλείσει. Για παράδειγμα, σύμφωνα με ορισμένες πηγές, αναφέρεται εκτέλεση Καταδρομέα, του Υποδεκανέα Σωτήρη Αδάμου Κωνσταντίνου, με μαχαίρι επειδή αρνήθηκε να λάβει μέρος στο Πραξικόπημα.[14]
Νίκος Σαμψών (1935-2001). Δημοσιογράφος, μέλος της ΕΟΚΑ, εκδότης, αρχηγός παραστρατιωτικής οργάνωσης και πολιτικός. Έμεινε γνωστός κυρίως για το γεγονός ότι υπήρξε διορισμένος πρόεδρος της Κύπρου για οκτώ ημέρες από τους Ελλαδίτες πραξικοπηματίες της 15ης Ιουλίου του 1974 όταν αυτοί ανέτρεψαν τον νόμιμα εκλεγμένο Πρόεδρο Μακάριο.
Παρά το γεγονός ότι ο Μακάριος βρισκόταν στο Προεδρικό την ώρα που εκδηλώθηκε η επίθεση, κατάφερε να διαφύγει και να καταφύγει στην Πάφο απ’ όπου απηύθυνε διάγγελμα προς τον κυπριακό λαό πριν καταλήξει τελικά μέσω των βρετανικών βάσεων στο εξωτερικό. Έτσι, ένας από τους κύριους στόχους της Χούντας, η φυσική εξόντωση του Μακαρίου δεν επετεύχθη. Αντίθετα, ήταν η ίδια η Χούντα που κατέρρευσε μέσα σε οκτώ ημέρες κι ενώ μεσολάβησε η τουρκική εισβολή την οποία οι πραξικοπηματίες στρατιωτικοί είχαν την κύρια ευθύνη να αποκρούσουν. Το Πραξικόπημα ωστόσο επιβλήθηκε και αργά την ίδια μέρα της εκδήλωσής του διορίστηκε κυβέρνηση πιστή στο νέο καθεστώς με επικεφαλής τον ιδιοκτήτη της αντιμακαριακής εφημερίδας «Μάχη», Νίκο Σαμψών.[15]
Μαρτυρίες
Στο δεύτερο και ειδικότερο μέρος της παρουσίασης ενός ζητήματος που δεν μπορεί να καλυφθεί φυσικά στον περιορισμένο χρόνο μιας ανακοίνωσης, θα εστιάσω σε χαρακτηριστικά επεισόδια που συμβάλλουν όχι τόσο στην κατανόηση των γεγονότων, που ακόμη και σήμερα μοιάζει εξαιρετικά δύσκολη, όσο στην επισήμανση ορισμένων αδιευκρίνιστων και ακάλυπτων από πλευράς έρευνας και ερμηνείας σημείων.
Το πώς για παράδειγμα επιβλήθηκε τελικά το Πραξικόπημα δεν είναι απολύτως ξεκάθαρο. Σε ό,τι αφορά την επίθεση εναντίον του συγκροτήματος των κτιρίων που στεγάζουν το ΡΙΚ, το ΓΕΕΦ και τα Αρχηγεία της Αστυνομίας και του Εφεδρικού έχουμε δημοσιευμένες μαρτυρίες κι από τις δύο πλευρές. Στην αφήγηση του Ελλαδίτη Λοχαγού Ελευθέριου Σταμάτη της 31ης Μοίρας Καταδρομών, που δημοσιεύτηκε το 2007[16], δίνεται η εντύπωση ότι οι επιτιθέμενοι επιβλήθηκαν παρά τον αιφνιδιασμό τους από τους αμυνόμενους που διέθεταν, κατά τη μαρτυρία του, βαρύτερο και πιο σύγχρονο οπλισμό. Αποφεύγει ωστόσο να αναφέρει τη χρήση στοιχείων πυροβολικού από την πλευρά των επιτιθέμενων.[17] Γενικά, τηρεί μία, μάλλον a posteori, κριτική στάση έναντι του εγχειρήματος, χωρίς όμως να φτάνει και στην ξεκάθαρη καταδίκη του.
Για την ίδια επιχείρηση έχουμε επίσης τη μαρτυρία του Κύπριου Λοχία Καταδρομών Θέωνα Παναγιώτου της 33 Μοίρας Καταδρομών στην οποία αποκαλύπτεται περισσότερο εύγλωττα η στάση της πλευράς των λεγόμενων «γριβικών».[18] Ο Παναγιώτου συμμετείχε σε λόχο Καταδρομέων που είχαν χαρακτηριστεί «ταραξίες» γιατί είχαν εμπλακεί σε επεισόδια εναντίον «Μακαριακών» το προηγούμενο διάστημα και είχαν σταλεί λίγες μέρες πριν από το Πραξικόπημα από την έδρα της μονάδας κοντά στην Κερύνεια στη Λευκωσία υποτίθεται για να τεθούν υπό κάποιου είδους περιορισμό. Πρόκειται προφανώς για φανατικούς αντιμακαριακούς έμπιστους των ηγετών του Πραξικοπήματος.
Ο Παναγιώτου αναφέρει πως οι άντρες του Εφεδρικού Σώματος, «άρχισαν να τους βαράνε με αυτόματα Καλάσνικοφ και πολυβόλα» προτού δεχτούν πυρά από τους επιτιθέμενους. Διατυπώνεται δηλαδή η μάλλον πρωτότυπη άποψη ότι οι αμυνόμενοι θα έπρεπε να είχαν παραδοθεί απλώς και μόνο με την εμφάνιση των Καταδρομέων ή έστω να περιμένουν «ιπποτικά» να βληθούν πρώτοι. Στη γύρω περιοχή υπήρχαν κατοικίες αστυνομικών οι οποίοι έβαλλαν από αυτές εναντίον των επιτιθέμενων. Οι πραξικοπηματίες ανταπέδωσαν τα πυρά με αποτέλεσμα να σκοτωθεί ένα κοριτσάκι εφτά ετών.[19] Τελικά, οι υπερασπιστές του συγκροτήματος παραδόθηκαν πριν οι Καταδρομείς ενισχυθούν με δύο ακόμη τεθωρακισμένα που εστάλησαν από το Προεδρικό γύρω στις 11.30.[20] Το γιατί παραδόθηκαν οι καλά οπλισμένοι με σύγχρονο και βαρύ οπλισμό άντρες του Εφεδρικού παραμένει ένα σοβαρό ερώτημα. Οι δικαιολογίες που επικαλείται ο επικεφαλής του Εφεδρικού για την παράδοσή τους είναι ότι α) οι επιτιθέμενοι συνάντησαν μεγάλη αντίσταση και άρχισαν να βάλλουν με όλμους και πυροβολικό και β) ότι δεν υπήρχε δυνατότητα ενίσχυσής τους, πράγμα όμως που ισχύει και για τους αντιπάλους.[21] Η ισχύς πυρός της Εθνικής Φρουράς αποτελεί προφανώς μία απάντηση στο ερώτημα της επικράτησης του Πραξικοπήματος, χρήζει ωστόσο περαιτέρω διερεύνησης.
Διάγγελμα του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου στον κυπριακό λαό κατά την επιστροφή του στην Κύπρο, μετά το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή. Δεκέμβριος 1974. Φωτο: Harry Dempster/Express/Getty Images.
Ένα επιμέρους αλλά, πιστεύω, χαρακτηριστικό επεισόδιο αφορά την πορεία μονάδων της Εθνικής Φρουράς προς καταδίωξη του Μακαρίου προς την Πάφο. Όπως αφηγείται ο Λοχαγός του Εφεδρικού Κώστας Παπακώστας που είχε διανυκτερεύσει στο Τρόοδος την προηγούμενη νύχτα, το πρωί της 15ης Ιουλίου είχε συγκροτήσει αντιστασιακή ομάδα με 30 άντρες του Εφεδρικού και εθελοντές στην περιοχή της Μονής Κύκκου κι ενώ ο Μακάριος είχε ήδη καταφύγει στην Πάφο. Ο Παπακώστας φρόντισε έτσι ώστε να αποτραπεί η διέλευση μονάδων της Εθνοφρουράς προς την Πάφο μέσω Τροόδους. Για τον σκοπό αυτό έστησε με τους άντρες του ενέδρες και ανατίναξε μία ξύλινη γέφυρα. Παρόλα αυτά όταν το 281 Τάγμα Πεζικού, που είχε αναλάβει την επίθεση κατά του Μακαρίου και των υποστηρικτών του στην Πάφο, έφτασε στο σημείο της ενέδρας, ο Παπακώστας έδωσε εντολή στους άντρες του να μην ανοίξουν πυρ εναντίον των ακάλυπτων στη γέφυρα Εθνοφρουρών.[22] Το γεγονός επιβεβαιώνει και ο τότε στρατιώτης του 2ου Λόχου του 281 ΤΠ στο βιβλίο με τις δικές του αναμνήσεις από το καλοκαίρι του 1974.[23]
Την ίδια στάση αποφυγής της αιματοχυσίας και της παραίτησης από κάθε ιδέα περαιτέρω αντίστασης διαπιστώνουμε και σε άλλες περιπτώσεις από την πλευρά των υπερασπιστών του καθεστώτος Μακαρίου[24], παρά το γεγονός ότι θα ήταν μάλλον αφελείς εάν δεν ανέμεναν ότι οι άντρες της ΕΟΚΑ Β’ και ιδιαίτερα αυτοί που απελευθερώθηκαν από τις φυλακές θα τους επεφύλασσαν τις αναμενόμενες «περιποιήσεις». Αντίστοιχα, την επιλογή της παράδοσης στους Μακαριακούς προκειμένου να αποφευχθεί η αιματοχυσία επέλεξε ο μη εμπλεκόμενος στο Πραξικόπημα Διοικητής του Κ.Ε.Ν. Πάφου, Αντισυνταγματάρχης Δημήτρης Κατερινάκης.[25]
Η γενικότερη εντύπωση που δημιουργείται είναι ότι από την πλευρά των κυβερνητικών και φιλοκυβερνητικών δυνάμεων δεν υπήρχε η ψυχολογία του αγώνα μέχρις εσχάτων παρά το ότι αρχικά τουλάχιστον δόθηκαν ανάλογες διαταγές.[26] Από την άλλη πλευρά, η πλειοψηφία των νεαρών Καταδρομέων και οι Ελλαδίτες επικεφαλής τους καθώς και οι ένοπλοι άντρες της ΕΟΚΑ Β’ που εξοπλίστηκαν και σχημάτισαν παραστρατιωτικές ομάδες μετά την επικράτηση του Πραξικοπήματος ήταν ιδιαίτερα φανατισμένοι.
Ειδεχθή εγκλήματα, όπως είναι φυσικό σε τέτοιες περιπτώσεις ένοπλης και μάλιστα εμφύλιας σύρραξης, διαπράχθηκαν και από τις δύο πλευρές, θα έλεγα όμως ότι υπήρξαν μάλλον οι εξαιρέσεις και φαίνεται πως βαρύνουν περισσότερο την πλευρά των Πραξικοπηματιών, όχι τόσο του στρατού όσο των ένοπλων αντρών της ΕΟΚΑ Β’.[27] Τραγική ήταν η μοίρα των πολιτών που σκοτώθηκαν, οι περισσότεροι από τους οποίους έχασαν την ζωή τους χωρίς να αποτελούν τους πραγματικούς στόχους των δολοφόνων τους, ανάμεσά τους και δύο ανήλικα παιδιά.[28]
Σε όλα αυτά τα θύματα αλλά και σε ολόκληρο τον ελληνισμό που πλήρωσε με μία ανείπωτη τραγωδία το Πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974, οφείλουμε η Πολιτεία και οι ειδικοί επιστήμονες το συνθετικό εκείνο έργο που θα καταγράψει τα γεγονότα με τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια και αντικειμενικότητα προκειμένου να δοθούν οι απαντήσεις σε όλα τα εκκρεμή ζητήματα χωρίς φόβο και πάθος.
Με τη βεβαιότητα ότι τελικά προκάλεσα περισσότερα ερωτήματα παρά έλυσα απορίες σχετικά με την εκδήλωση, τη διεξαγωγή και την επικράτηση του πραξικοπήματος της Χούντας στην Κύπρο, σας ευχαριστώ που με ακούσατε και είμαι στη διάθεσή σας για ερωτήσεις και παρατηρήσεις.
Υποσημειώσεις
[1] Από τις ελάχιστες δημοσιεύσεις από ιστορικούς έχω εντοπίσει τις εξής: Πέτρου Βασίλειος, Μαύρα μπερέ, μαύρος Ιούλης, η δράση της 21 ΕΑΝ το καλοκαίρι του 1974, Λευκωσία 2014 και Ταλιαδώρος Δημήτρης Ηρ., 286 ΜΤΠ, Πολεμικό ημερολόγιο 1974, Έκδοση Συνδέσμου Αγωνιστών 286 ΜΤΠ- 1974, Λευκωσία 2010.
[2] https://papapolyviou.com/2017/08/18/gia-ton-fakelo-kiprou-kai-ta-ana-kipriaka-arxeia/
[3] Ο στρατιωτικός στο επάγγελμα και παράλληλα μεταπτυχιακός φοιτητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, Βασίλειος Πέτρου που μελέτησε την Ιστορία της 21 Επιλαρχίας Αναγνωρίσεως Τεθωρακισμένων, δεν μπόρεσε να εντοπίσει ούτε το πρωτότυπο «Πολεμικό Ημερολόγιο», ούτε μία από τις τρεις Ιστορίες της Μονάδος που γράφτηκαν σε διαφορετικό χρόνο παρόλο που πρόκειται για σχετικά πρόσφατα κείμενα. Πέτρου, όπ. π, σελ. 15.
[4] Πόρισμα για τον φάκελο της Κύπρου, πόρισμα της κοινοβουλευτικής επιτροπής για τον Φάκελο της Κύπρου που εγκρίθηκε από την Βουλή των Αντιπροσώπων στις 17 Μαρτίου 2011, σελ. 26-81 και 135. Πιο πρόσφατη σχετική εργασία το άρθρο του Πέτρου Παπαπολυβίου για τα τραγικά γεγονότα του 1970, την απόπειρα δολοφονίας του Μακαρίου και τη δολοφονία του Πολύκαρπου Γεωρκάτζη.
http://www.kathimerini.gr/967411/gallery/epikairothta/ellada/apopeira-dolofonias-toy-makarioy.
[5] Πέτρου, όπ. π., σελ. 141.
[6] Χάντζος Δημήτριος Κ., Κύπρος 1974, Γιατί δεν νικήσαμε, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 73-81, 95-106. «Πόρισμα της Εξεταστικής Επιτροπής για το φάκελο της Κύπρου, σελ. 219-223» στο Τζώρτζης Κώστας Χρ., Οι ήρωες του 1974, Λευκωσία 2003, 28-32.
[7] Πολύ χαρακτηριστική η σχετική αναφορά στην επίθεση κατά της Μητροπόλεως Κυρηνείας: «μα πυροβόλησαν τη Μητρόπολη;» Ανώνυμη, «Γυναίκα της Κερύνειας», πρόσφυγας στον τόπο μου, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 24. Για το ίδιο συμβάν βλ. Αχιλλέας Κελεσιής, Ζήσε Ελλάδα και χωρίς εμάς, Ιστορικό Μυθιστόρημα, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2011, σελ. 204-206. Βολές από την ακταιωρό «Λεβέντης» δέχτηκε στις 16 Ιουλίου επίσης η Μητρόπολη Πάφου όπου είχε καταφύγει ο Μακάριος μετά την διάσωσή του από το Προεδρικό Μέγαρο. (Αφήγηση Αντρέα Ποταμάρη, βοηθού Αρχηγού της Αστυνομίας, συνοδού του Μακαρίου τις μέρες του Πραξικοπήματος στο Παπαπολυβίου Πέτρος (επιμ.) Μάρτυρες και μαρτύρια, Έκδοση εφ. Φιλελεύθερος, Λευκωσία 2001). Τα πυρά εκ μέρους της ακταιωρού αρνείται ο Αρχηγός Ναυτικής Δύναμης Κύπρου, Αντιναύαρχος Γεώργιος Παπαγιάννης. https://kakaras.wordpress.com/2013/12/21/%CE%BF-
%CE%BD%CE%B1%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82-
%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CF%84%CE%AE%CF%82-
%CE%BA%CF%8D%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%85-%CF%84%CE%BF-1974- %CF%80%CE%B 1 %CF%80%CE%B 1 ^^7^3/.
[8] Ο ιστορικός και λογοτέχνης Κώστας Χατζηαντωνίου αποδίδει με ακρίβεια την ατμόσφαιρα: «το μίσος που απλωνότανε, οι πολιτικές αντεγκλήσεις μέσα στα στρατόπεδα, οι κλοπές όπλων και πυρομαχικών, οι βόμβες και οι πολυβολισμοί που έσπαζαν κάθε νύχτα τη σιωπή με εκκωφαντικούς κρότους, το παρακράτος και τα βασανιστήρια, τα καπετανάτα και οι υπηρεσίες που βυσσοδομούσαν, οι οργισμένοι χριστιανοί που καθυβρίζανε τον Αρχιεπίσκοπο και οι ορκισμένοι κομμουνιστές που τον χειροκροτούσαν, όλα περιέγραφαν μία παράνοια που κανείς δεν προέβλεπε πώς θα τελείωνε. Σα να είχαν τυφλωθεί όλοι». Ο κύκλος του χώματος, Καστανιώτης, Αθήνα 2017, σελ, 29.
[9] Το Εφεδρικό Σώμα της Αστυνομίας Κύπρου ίδρυσε η κυβέρνηση Μακαρίου τον Μάιο του 1973, στελεχώθηκε από έμπιστούς του Αστυνομικούς και εξοπλίστηκε με βαρύ οπλισμό. Βουλή των Αντιπροσώπων, Πόρισμα για τον φάκελο της Κύπρου, όπ. π., σελ. 98-101. Παπακώστας Κώστας, Ανεμοδαρμένη πορεία, Εκδόσεις Φυλλίς, Λευκωσία 2016, σε λ. 56-58. Κόμπος Αδάμος, Η μάχη του Προεδρικού, 15η Ιουλίου 1974, [αυτοέκδοση, Λευκωσία] 2016, σελ. 33-42. Μαρτυρία Παντελάκη Πανταζή, Διοικητή του Εφεδρικού Σώματος στο Νεοκλέους Πανίκος, Μνήμες, σελ. 224-232.
[10] Στους 40 αναγνωρισμένους νεκρούς αντιστασιακούς περιλαμβάνονται τρία άτομα που δολοφονήθηκαν από άντρες της ΕΟΚΑ Β’ μετά τα γεγονότα και συγκεκριμένα στις 30 Αυγούστου και τον Σεπτέμβριο του 1974. Γνωστότερο θύμα των αμετανόητων πραξικοπηματιών, το στέλεχος της ΕΔΕΚ και ποιητής Δώρος Λοΐζου που σκοτώθηκε σε δολοφονική απόπειρα κατά του προέδρου της ΕΔΕΚ, Βάσου Λυσσαρίδη. Απόφαση Υπουργικού Συμβουλίου Αρ. 12/2000 ημερ. 4.5.2000 για ετοιμασία Καταλόγου Φονευθέντων Ελληνοκυπρίων και Ελλαδιτών κατά το πραξικόπημα και την Τουρκική εισβολή ή συνεπεία του πραξικοπήματος και της Τουρκικής εισβολής. Ευχαριστώ τον αναπληρωτή καθηγητή του Παν. Κύπρου, Πέτρο Παπαπολυβίου για την παραχώρηση του καταλόγου καθώς και άλλου πολύτιμου υλικού και βιβλιογραφίας. Τζώρτζης, Κώστας Χρ, Οι Ήρωες του 1974, Λευκωσία 2003, σελ. 92.
[11] Στην επίθεση κατά του συγκροτήματος ΡΙΚ-ΓΕΕΦ-Αρχηγεία Αστυνομίας-Εφεδρικού Σώματος σκοτώθηκαν ακριβώς εννέα από κάθε πλευρά. Σύμφωνα με τον τότε Λοχαγό της 31ης ΜΚ, Ελευθέριο Σταμάτη, οι επιτιθέμενοι είχαν 30 τραυματίες μεταξύ των οποίων και ο Διοικητής της Μοίρας, ταγματάρχης Κωνσταντίνος Ραφτόπουλος από την Κόρινθο. Σταμάτης Ελευθέριος, Κύριοι, πάτε για
ύπνο. Η τραγωδία της Κύπρου όπως την έζησε ένας Λοχαγός της 31Μοίρας Καταδρομών, Δούρειος Ίππος, Αθήνα 2007, σελ. 62-63. Στο Προεδρικό σκοτώθηκαν δύο αμυνόμενοι και επτά επιτιθέμενοι.
[12] Απόφαση Υπουργικού Συμβουλίου, όπ. π.. Η Εθνική Φρουρά ανακοίνωσε 2 αξιωματικούς και 27 οπλίτες νεκρούς καθώς και 7 αξιωματικούς και 56 οπλίτες τραυματίες. Στο Τζώρτζης, όπ. π., σελ. 44.
[13] Τζώρτζης, όπ. π. σελ. 68-69. Δημοσιεύεται η επιστολή του Υπουργού Άμυνας Σωκράτη Χάσικου προς τους οικείους των νεκρών με ημερομηνία 14 Ιουλίου 2002. Επίσης: «Ομαδική κηδεία 12 Καταδρομέων και Εθνοφρουρών», http://www.sigmalive.com/news/local/174068/omadiki-kideia-12- pesonton-katadromeon-kai-ethnofrouron. Στις 26 Απριλίου 2016, άγνωστοι βεβήλωσαν τους τάφους των Καταδρομέων και Εθνοφρουρών. http://www.i-eidisi.com/2016/04/27/vevilosan-tous-tafous-ton- katadromeon-ke-ethnofrouron-pesonton-tou-praxikopimatos/ Βλ. επίσης άρθρο του δημοσιογράφου Λάζαρου Μαύρου με τα ονόματα των νεκρών: http://enotikokinima.blogspot.gr/2014/10/22-15- 1974.html. Το θέμα απασχολούσε για χρόνια τους οικείους των νεκρών και ευαισθητοποιημένους πολίτες αλλά δεν δινόταν λύση. Κατά τη διάνοιξη μάλιστα του ομαδικού τάφου, τα οστά των νεκρών δεν ήταν τοποθετημένα με κάποια τάξη, με αποτέλεσμα να καθυστερήσει η ταυτοποίησή τους. Βλ. «Οι ταφόπλακες δεν λένε την αλήθεια» http://www.sigmalive.com/archive/simerini/news/local/392872.
[14] http://chalarisargiris.blogspot.gr/2016/06/blog-post 16.html#more.
[15] Βουλή των Αντιπροσώπων, Πόρισμα για τον Φάκελο της Κύπρου, όπ. π, σελ. 102-103. Ανακοίνωση από το ΡΙΚ, Διακήρυξη των Ενόπλων Δυνάμεων, Διάγγελμα του Ν. Σαμψών, Μήνυμα και Διάγγελμα Μακαρίου προς τον Κυπριακό λαό (όλα στις 15 Ιουλίου 1974), Συνέντευξη Αρχιεπισκόπου Μακαρίου στον Σταύρο Ψυχάρη της εφ. Το Βήμα, 23.7.1977 στο Τζώρτζης, όπ. π., σελ. 36-56. Επίσης: Παπαπολυβίου, όπ. π.
[16] Σταμάτης, όπ. π.,, σελ. 45-70.
[17] Βουλή των Αντιπροσώπων, σελ 95.
[18] Παναγιώτου Θέων, Με την 33 ΜΚ στον πόλεμο του 1974, Κύπρος 2015, σελ. 24-33.
[19] Πανταζής όπ. π., σελ. 235.
[20] Πέτρου, όπ. π., σελ. 42.
[21] Στο ίδιο, σελ. 234.
[22] Παπακώστας, Ανεμοδαρμένη πορεία, Φυλλίς, Λευκωσία 2016, σελ. 68-75.
[23] Καρατσιόλης Φίλιππος, 281 Τ.Π., 2ος Λόχος, Μύρτου 1974, δεύτερη έκδοση, Λευκωσία 2013, σελ. 13. Το γεγονός αναφέρεται και στο Κόμπος, όπ. π., σελ. 120.
[24] Μαρτυρία Ευαγγέλου Πετρή στο Παπαπολυβίου, όπ. π..
[25] Καννάουρος Πανίκος – Φυλακτού Αντρέας, Η Πάφος της Αντίστασης, μαρτυρίες, Λευκωσία 2010, σελ. 41-51.
[26] Παπακώστας Κώστας, σελ. 69.
[27]Αναφέρουμε χαρακτηριστικά τα εξής επεισόδια: 1) την εν ψυχρώ εκτέλεση τεσσάρων νέων «Μακαριακών» εκ των οποίων μόνον ο ένας είχε πολεμήσει κατά των Πραξικοπηματιών, στον Άγιο Τύχωνα Λεμεσού στις 16 Ιουλίου 1974 (Κόμπος Αδάμος, Η μάχη του Προεδρικού,, 15η Ιουλίου 1974, Λευκωσία 2016, σελ. 122-189), 2) τον εν ψυχρώ πυροβολισμό στα πόδια του Λοχαγού της Εθνικής Φρουράς, Χριστοδούλου Ερμή από Ελλαδίτη αξιωματικό ενώ ακόμη διεξαγόταν η μάχη για την κατάληψη του Αρχηγείου του Εφεδρικού Σώματος και 3) την εκτέλεση «από εκπυρσοκρότηση όπλου» κατά τους Μακαριακούς, εσκεμμένα κατ’ άλλους επειδή απλώς ήταν Ελλαδίτης αξιωματικός και κατ’ άλλους επειδή διαφώνησε με το Πραξικόπημα του Ελλαδίτη Ταγματάρχη Κωνσταντίνου Ζερβού στη Λεμεσό στις 15 Ιουλίου 1974. http://dialogos.com.cy/blog/lemesos-tis-antistasis-ke-tis- dimokratias/#■WiEc4NJl cs όπου η ερμηνεία της εκπυρσοκρότησης. http://www.onalert.gr/stories/i- dipli-mavri-epeteios-tis-15-iulv/35686 Εδώ η ερμηνεία της εκτέλεσής του από Πραξικοπηματίες συναδέλφους του επειδή διαφώνησε με την ανατροπή του Μακαρίου. http://antistasi■org/?p=19173■ Τέλος η εκδοχή της αντιμακαριακής παράταξης ότι δολοφονήθηκε εν ψυχρώ.
28http: //dialogos■com■cy/haravgi/den-itan-afron-energia-itan-promeletimeno- egklima/#■WjK3CdJl ^ http://www.protothema.gr/greece/artide/294759/etsi-skotosan-tm-aderfi- mou-39-hroma-meta-to-praxikopima-stin-kupro/
Φιλόλογος – Διδάκτωρ Νεότερης Ιστορίας-Εκπαιδευτικός
Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.
* Ο Τάσος Χατζηαναστασίου γεννήθηκε στη Λευκωσία της Κύπρου το 1965. Σπούδασε Ιστορία και Φιλοσοφία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Το 1998 υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα: «Ένοπλες ομάδες αντίστασης κατά της βουλγαρικής Κατοχής της Ανατ. Μακεδονίας και της Δυτ. Θράκης, 1941-1944», το μεγαλύτερο μέρος της οποίας δημοσιεύτηκε το 2003 με τίτλο: «Αντάρτες και Καπετάνιοι, Η εθνική αντίσταση κατά της βουλγαρικής κατοχής της Ανατ. Μακεδονίας και της Θράκης, 1942-1944» ενώ, ειδικά για τα γεγονότα της Δράμας, έχει συγγράψει μαζί με τον Δ. Πασχαλίδη, τη μονογραφία: «Τα γεγονότα της Δράμας Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 1941, εξέγερση ή προβοκάτσια;» που το 2004 τιμήθηκε με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Άλλα έργα του: «Το Ηφαίστειο του Αίμου, τα Βαλκάνια μετά τον Ψυχρό Πόλεμο» (1992), «Το άλλο σχολείο, πρόταση για μια παιδεία χωρίς αποκλεισμούς από την εμπειρία διδασκαλίας στην Τεχνική Επαγγελματική Εκπαίδευση» (2001), «Το σύμπλεγμα της ήττας, Κύπρος και Μεταπολίτευση» (2004) και «Το σχολείο είναι γυρισμένο ανάποδα». Η γλωσσική διδασκαλία στην Τεχνική Επαγγελματική Εκπαίδευση και τα κείμενα των μαθητών της (2011). Επίσης, έχει μεταφράσει από τα ισπανικά την ομιλία του Τσε Γκεβάρα στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 1964 με τίτλο: «Πατρίδα ή θάνατος» καθώς και το «Μανιφέστο της Καρθαγένης» του Σιμόν Μπολίβαρ. Έχει διδάξει στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, του Παλέρμου και της Κύπρου. Από το 2009 ζει και εργάζεται ως φιλόλογος στο Ναύπλιο.