Μπούρτζι: ονοματολογικά και ετυμολογικά

Μπούρτζι: ονοματολογικά και ετυμολογικά

Ως γνωστόν ο Επίκτητος, ακολουθών τον Αντισθένη, έχει διατυπώσει την θέση: «Αρχή παιδεύσεως η των ονομάτων επίσκεψις».

Πεπεισμένος και εγώ στην ορθότητα της γνώμης αυτής επιχειρώ, στο πλαίσιο των Συνεδρίων της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, να «επισκεφθώ» γλωσσικά ορισμένα βασικά τοπωνύμια της εδώ περιοχής.

Συγκεκριμένα, στο Ε’ Διεθνές Συνέδριο της Εταιρείας το 1996 ασχολήθηκα με τα ονοματολογικά και ετυμολογικά προβλήματα του ονόματος Μυκήναι, ενώ στο Γ’ Τοπικό Συνέδριο Αργολικών Σπουδών το 2005 πραγματεύτηκα τα γλωσσικά των ονομάτων Άργος και Ναύπλιον.

Σήμερα, εν είδει συμπληρώσεως των γλωσσικών αυτών «επισκέψεων» θα ασχοληθώ με το όνομα Μπούρτζι, αφού αυτό είναι από τα συχνότερα σε χρήση ονόματα της περιοχής.

Το Μπούρτζι από το λιμάνι. Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen). Λιθογραφία Franz Hanfstaengl, Μόναχο, 1828.

Με τα μικροτοπωνύμια, ή αγροτικά τοπωνύμια της Αργολίδας έχει ασχοληθεί στα πλαίσια των Συνεδρίων της Εταιρείας ο Δικαίος Βαγιακάκος, στο Β’ Τοπικό Συνέδριο της Αργολίδος το 1986. Καταγραφή των μικροτοπωνυμίων του Δήμου Μυκηνών έχει κάνει και ο παριστάμενος εδώ κ. Χρίστος Δαραβέλιας (Πρακτικά Γ’ Τοπικού Συνεδρίου Αργολικών Σπουδών, τ. 26, Αθήναι 2006, σσ. 359-407).

Ονοματολογικά

Η λέξη Μπούρτζι δηλώνει το κάστρο, το φρούριο μιας τοποθεσίας. Πιο συγκεκριμένα αποδίδει επιθαλάσσια επί νησίδων φρούρια η παραθαλάσσιες οχυρές θέσεις. Το όνομα σ’ αυτήν την διατύπωση είναι νεότερο και Terminus post quem γι’ αυτό το όνομα είναι η επικράτηση της Τουρκοκρατίας το 1460 στον πελοποννησιακό χώρο.

Μέχρι σήμερα είναι γνωστές δέκα θέσεις με το όνομα αυτό, θεωρείται δε πιθανό να εντοπιστούν και άλλες.

Δίδω τις μέχρι σήμερα γνωστές θέσεις:

1. Μπούρτζι στην Αίγινα, στο χώρο του φανού, προ της εισόδου στον λιμένα.
2. Μπούρτζι στην Τροιζήνα, στη νησίδα μπροστά στην ακτή του Λεμονοδάσους.
3. Μπούρτζι στην Αυλίδα, απέναντι από τη γλώσσα του λιμένα.
4. Μπούρτζι στη Χαλκίδα, στην ευβοϊκή πλευρά του Ευρίπου. Το φρούριο κατεδαφίστηκε το 1892.
5. Μπούρτζι στην Κάρυστο, στον παραθαλάσσιο χώρο.
6. Μπούρτζι στη Σκιάθο, επιθαλάσσιο επί νησίδας.
7. Μπούρτζι στη Λέρο, στον κόλπο της Αγίας Μαρίνας.
8. Μπούρτζι στη Μεθώνη.
9. Μπούρτζι στην Αλικαρνασσό, επιθαλάσσιο επί νησίδας.
10. Μπούρτζι στο Ναύπλιο, επιθαλάσσιο επί της ομώνυμης νησίδας, προ του λιμένος του Ναυπλίου και απέναντι από το επάκτιο πυροβολείο των πέντε αδερφών.

Ναύπλιο. Σε πρώτο πλάνο το μπούρτζι και στο βάθος το κάστρο του Άργους. Έργο του Γερμανού ζωγράφου Carl Anton Joseph Rottmann, περίπου το 1834. Υδατογραφία, 27.8 cm Χ 38 cm.

Το φρούριο Μπούρτζι του Ναυπλίου ανηγέρθη από τον Ενετό αρχιτέκτονα Γκαμπέλλο το 1473 και έφερε την ονομασία Castello dello Scoglio ή επί το απλούστερο Καστέλλο, Καστέλλι, ενώ οι αγωνιστές του απελευθερωτικού αγώνα του 1821 το μνημονεύουν ως θαλασσόπυργο. Παλαιότερα χρησιμοποιήθηκε και η ονομασία Porto Cadena, επειδή η νησίδα συνδεόταν με τη στεριά με κινητές αλυσίδες, που προστάτευαν την πόλη από την πλευρά της θάλασσας.

Για τη νησίδα έχει χρησιμοποιηθεί και το όνομα Νησίδα του Αγίου Θεοδώρου, από παρανόηση υπάρξαντος ομώνυμου βυζαντινού ναού σε παρακείμενη μικρή νησίδα.[1]

Την ονομασία Μπούρτζι προφανώς επέβαλαν οι Τούρκοι, οι όποιοι έγιναν κύριοι της πόλεως το 1540 και κράτησαν αυτήν ως το 1822, δηλ. το δεύτερο έτος της ελληνικής Επανάστασης του 1821, με απώλεια της κυριαρχίας επί ένα μικρό διάστημα, από το 1686 έως το 1714, που την πόλη κατέλαβαν οι Ενετοί.

Πιθανόν θεωρείται ότι το όνομα επέβαλαν οι Τούρκοι κατά την β’ Τουρκοκρατία (1715-1822), αφού ο επισκεφθείς αυτήν το 1670 Εβλιγιά Τσελεμπί[2] την αποκαλεί Καστέλι. Ο διοικητής του Μπουρτζίου λέγεται μπουρτζής.

Η περιοχή της Χουρμαδιάς του Ναυπλίου και το Μπούρτζι, 1841. Ακουαρέλα σε χαρτί, έργο του Γάλλου ζωγράφου Πιερ Μπονιρότ (Pierre Bonirote, 1811-1891).

Η λέξη ως πρώτο συνθετικό άπαντα στη σύνθετη λέξη μπουρτζόβλαχος, που σημαίνει τον αγροίκο στους τρόπους άνθρωπο. Η σύνθετη αυτή λέξη εμφανίζεται και ως μπαστουνόβλαχος, που χρησιμοποιείται με την ίδια σημασία.

Ο Αντώνιος Κεραμόπουλλος θεωρεί ότι και το εθνικό όνομα Βούλγαροι έχει την αρχή του στο μεσαιωνικό προσηγορικό βούργον, που ως τοπωνύμιο εμφανίζεται ως Βούργον και συναντάται σε τοπωνύμια, που δίδει ως δεύτερο συνθετικό ο ιστορικός Προκόπιος, δηλαδή τα Σκουλκοβούργον, Λακκόβουργον, Στιλιβούργον κ.α. Δηλαδή η λέξη Βούλγαροι, κατά τον Κεραμόπουλλο, προήλθε από το βουλγάριοι και αυτό από το λατινικό bulgarii (burgum), που είναι οι καστροφύλακες. Ο Ν. Ανδριώτης, μολονότι καταγράφει τη θέση Κεραμοπούλλου, συσχετίζει το εθνικό όνομα Βούλγαρος και με τον ποταμό Βόλγα.

Η λέξη μπούρτζι εμφανίζεται και στην κοινή έκφραση άρτζι μπούρτζι και λουλάς, που δεν έχει καμιά σχέση με το τοπωνύμιο. Στη φράση αυτή το άρτζι μπούρτζι προέρχεται από το μεσαιωνικό αρτζιβούριον, που σημαίνει σε μεταφορική σημασία το ελεύθερο φαγοπότι, την ασύδοτη ελευθερία. Η φράση έχει την αρχή της σε θρησκευτική συμπεριφορά και έκφραση των Αρμενίων.

Από το 1940 και έξης το τοπωνύμιο φέρεται στη λόγια γλώσσα ως Μπούρτζιον.[3]

Το φρούριο Μπούρτζι στο Ναύπλιο, 1855. Έργο του βρετανού Joseph Thomas Tuite (Τζόζεφ Τόμας Τουίτ 1800 – 1875).

Ετυμολογικά

Η λέξη Μπούρτζι έχει άμεση συσχέτιση με το τουρκικό Burc, που σημαίνει στην Τουρκική το κάστρο, τον πύργο. Η τουρκική λέξη είναι δάνειο από την αραβική γλώσσα, στην οποία η λέξη έχει τον τύπο Burg. Συγκεκριμένα στην αραβική γλώσσα, που είναι η μήτρα του ονόματος στη σημερινή του μορφή, η λέξη έχει τη σημασία του τετράγωνου ή κυκλικού πύργου επί οχυρώματος, ή του απομονωμένου προμαχώνα παράλιων τοποθεσιών. Έχει όμως στην αραβική και ειδικότερες σημασίες: οχυρωμένη εξοχική έπαυλη, εξοχικό σπίτι σε μορφή πύργου και υψηλός περιστερώνας ταχυδρομικών περιστεριών.

Η αραβική λέξη είναι δάνειο από τη Λατινική γλώσσα, στην οποία η λέξη έχει τον τύπο burgus. Η λατινική διατύπωση είναι: «castellum parvulum, quod burgum vocat».

Άλλα και η λατινική λέξη είναι δάνειο από την ελληνική λέξη πύργος, που και αυτή ανάγει την αρχή της στην ινδοευρωπαϊκή μητέρα γλώσσα. Συγκεκριμένα στην ιαπετική η βασική λέξη ήταν bhrgho και η εξασθενημένη βαθμίδα ήταν bhergh, που σήμαινε το ύψος, ή και επιρρηματικά, το υψηλά ευρισκόμενο.

Σήμερα γίνεται παραδεκτό ότι το αρχαίο γερμανικό burg ανάγεται απευθείας στον ινδοευρωπαϊκό τύπο. Σημερινή δε επιβίωσή του είναι το burg ως δεύτερο συνθετικό -burg σε πολλά γερμανογενή τοπωνύμια, όπως τα Salzburg, Strassburg, Hamburg, Luxemburg, Johanesburg κ.α.

Στην ελληνική γλώσσα τη ρίζα αυτή θεωρείται ότι έχει το τοπωνύμιο Πέργαμος και πιθανότατα η γλώσσα του Ησυχίου φύρκος, που σημαίνει το τείχος, το οχύρωμα.

Μερικοί υποθέτουν ότι η ιδιωματική λέξη φούρκα, που σημαίνει τον πάσσαλο, αποτελεί λαϊκή επιβίωση της γλώσσας του Ησυχίου.

Το λιμάνι του Ναυπλίου, στο βάθος το Μπούρτζι, 1928.

Συμπερασματικά: Η μακρά πορεία της λέξεως Μπούρτζι είναι η έξης: Ινδοευρωπαϊκή μητέρα γλώσσα, Ελληνική, Λατινική, Αραβική, Τουρκική, Νέα Ελληνική.

Εδώ αξίζει να θυμηθούμε τη γνωστή λατινική έκφραση habent sua fata verba, δηλ. έχουν τη δική τους μοίρα οι λέξεις. Και η πορεία-μοίρα της λέξεως Μπούρτζι, όπως κατεφάνη, υπήρξε μακρά.

Σε όρους γλωσσολογίας[4] το τοπωνύμιο (το όνομα του νησιού) κατατάσσεται στις νεοελληνικές τοπωνυμίες, στις οποίες ο τόπος ονομάζεται από τα ευρισκόμενα επ’ αυτού κτήρια, όπως τούτο συμβαίνει και με τα έξης τοπωνύμια: Κάστρο, Καστρί, Καστέλια, Παλιόκαστρο, Πύργος, Μύλοι κ.α.

Υποσημειώσεις

[1] Μιχαήλ Γ. Λαμπρυνίδου, Η Ναυτιλία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ήμας, Ναύπλιον 1976, σ. 70.

[2] Θανάση Π. Κωστάκη, «Ο Εβλιγιά Τσελεμπή στην Πελοπόννησο», Πελοποννησιακά, τ. ΙΔ’ 1980-1981, Αθήναι 1981, σσ. 281, 283, όπου Evliya Gelebi, Οδοιπορικό, μεταγραμματισμένο με την φροντίδα του Zuhuri Danisman στα (νέα) Τουρκικά, Instabul 1971, τ. 12ος, σ. 152-193 και 268-283.

[3] Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των δήμων και κοινοτήτων 2, Νομός Αργολίδος, Αθήναι 1961, σ. 110.

[4] Βλ. Μαν. Τριανταφυλλίδη, Νεοελληνική Γραμματική, Θεσσαλονίκη 1941, σ. 206.

Βιβλιογραφία

1. Αντωνίου Κεραμόπουλλου, Οι Έλληνες και οι βόρειοι γείτονες, Αθήναι 1945, σσ. 33-34.
2. Χαράλαμπου Συμεωνίδη, «Η λέξη Μπούρτζι ως προσηγορικό και ως τοπωνύμιο», Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών 5 (1974-75), σσ. 463-469.
3. «Μπούρτζι – Ο θαλασσόπυργος του Ναυπλίου», Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού (www.argolikivivliothiki.gr 18 Δεκ. 2008).
4. http://el.wikipedia.org/Mπoύρτζι Ναυπλίου.
5. Μ. Τσιτιμάκη, «Κάστρα και οχυρώσεις. Τα εντυπωσιακά φρούρια της Ακροναυπλίας, του Παλαμηδίου και το οχυρό – νησί Μπούρτζι, το ιστορικό Ναύπλιο, Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 12 Νοεμβρίου 1995, σσ. 8-11.

Αθανάσιος Βερτσέτης                                             

Ομότιμος Καθηγητής Παν/μίου Αθηνών   

Πρακτικά του Θ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών – Ναύπλιο 30 Οκτωβρίου – 2 Νοεμβρίου 2015. Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμος Γ’, Αθήνα, 2021.

Το κείμενο αποδόθηκε στο μονοτονικό. Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.

Σχετικά θέματα:

• Ναύπλιον – Ετυμολογία του Ονόματος
• Άργος – Ετυμολογία του Ονόματος
• Μπούρτζι Ναύπλιο
• Δήμιοι του Ναυπλίου
• Ναύπλιο, Ανάπλι: το τοπωνύμιο της πόλης