Μια τράπουλα με Φιλελληνικά θέματα – Βάνα Μπουσέ, Αρχαιολόγος
Στη Γερμανία, όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, κυκλοφόρησαν την εποχή της Επανάστασης του 1821 διάφορα αντικείμενα καθημερινής χρήσης με θέματα εμπνευσμένα από τον ελληνικό Αγώνα, που τεκμηριώνουν τα φιλελληνικά αισθήματα μεγάλου μέρους των Ευρωπαίων της εποχής εκείνης. Τα αντικείμενα αυτά, επιτραπέζια παιχνίδια, τράπουλες, ταπετσαρίες και άλλα παρόμοια, ήταν από τη φύση τους εφήμερα και, ενώ υπάρχουν μαρτυρίες για την ύπαρξή τους, τα ίδια σπανίως διατηρήθηκαν. Έτσι η περιγραφή μιας τράπουλας με φιλελληνικά θέματα, που από μια σειρά ευτυχών συμπτώσεων έφτασε πλήρης και σε καλή κατάσταση ως τις μέρες μας, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Η τράπουλα αυτή αποτελείται από 52 παιγνιόχαρτα, διαστάσεων 8,4 x 5,5 cm, των οποίων τα σχέδια έχουν αποτυπωθεί με τη μέθοδο της χαρακτικής και έχουν επιχρωματισθεί με το χέρι. Φυλάσσεται σε μια χαρτονένια θήκη, διαστάσεων 9,3 x 6,2 x 2,9 cm, που έχει σήμερα ανοιχτό γκρίζο χρώμα και που είναι διακοσμημένη με χρυσαφιές ταινίες, επίσης από χαρτόνι.
Τραπουλόχαρτα του 1822, Λειψία. Εικονίζονται από αριστερά προς τα δεξιά: Υψηλάντης, Γεωργάκης Ολύμπιος, Πριγκίπισσα Υψηλάντη, Μπουμπουλίνα. Την τράπουλα με τα φιλελληνικά θέματα φιλοτέχνησε ο Γερμανός C. Η. Zoelcke από τη Λειψία (όπως υπογράφει ο ίδιος σε ένα παιγνιόχαρτο).
Ο συνδυασμός των συμβόλων των παιγνιοχάρτων με τα πρόσωπα των παραστάσεων δεν είναι τυχαίος αλλά αποτέλεσμα επιμελούς επιλογής. Οι ρηγάδες και οι ντάμες έχουν φυσικά μεγαλύτερη βαρύτητα από τους βαλέδες το σπαθί και η κούπα μεγαλύτερη από τα άλλα χρώματα, πολύ περισσότερο που στα γερμανικά το σπαθί ονομάζεται σταυρός και η κούπα καρδιά.
Έτσι, ρήγας σπαθί είναι ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ενώ ντάμα κούπα η Μπουμπουλίνα, που παρουσιάζεται και εδώ, όπως και στις άλλες φιλελληνικές μαρτυρίες, σαν μια από τις επικρατέστερες μορφές της Ελληνικής Επανάστασης.
Παιγνιόχαρτο ρήγας σπαθί με την επιγραφή «Πρίγκιπας Υψηλάντης».
Ο ρήγας σπαθί φέρει την επιγραφή «πρίγκιπας Υψηλάντης». Τα πλούσια μαλλιά χαρακτηρίζουν έναν νέο, ακμαίο άντρα. Απλότητα και αφιλοκέρδεια συμβολίζει η απέριττη στολή του. Μοναδικό στολίδι της οι χρυσές επωμίδες που ζωγράφισε ο τεχνίτης, για να υποδηλώσει τον υψηλό βαθμό που είχε ο Υψηλάντης στο ρωσικό στρατό. Παρουσιάζοντάς τον εξάλλου μονόχειρα και με το παράσημό του, θέλησε να θυμίσει στους Γερμανούς πως ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε πολεμήσει και είχε πληγωθεί στη μάχη της Λειψίας, ή, σύμφωνα με άλλους, στη Δρέσδη, πάντως στον πόλεμο κατά του Ναπολέοντα, του μεγάλου τους εχθρού.
Ντάμα σπαθί είναι η «πριγκίπισσα Μουρούζη», που εικονίζεται πλούσια ντυμένη, με διάδημα και πέπλο. Τα χέρια της, με τα δάκτυλα πλεγμένα, ενώνονται σε δέηση. Η Μουρούζη, σε δεύτερη αμέσως μετά τον Υψηλάντη θέση, σαν ντάμα σπαθί, δηλαδή του σταυρού, αποτελεί όχι μόνο αναφορά στις σφαγές της Κωνσταντινούπολης, αλλά και σαφή μνεία στον απαγχονισμό του Πατριάρχη, του οποίου η απεικόνιση σε μια τράπουλα θα ήταν βέβαια ανάρμοστη. Το όνομα Μουρούζη συνδέεται στενά με τη θανάτωση του Γρηγορίου του Ε’, όχι μόνο γιατί οι δύο Μουρούζηδες, ο Κωνσταντίνος, γραμματέας και διερμηνέας του Πατριαρχείου, και ο αδελφός του Νικόλαος, διερμηνέας του στόλου, θανατώθηκαν λίγες μόνο μέρες πριν από τον Πατριάρχη, αλλά κυρίως μέσω της Μουρούζη, που απεικονίζεται στο χαρτοπαίγνιο σαν ντάμα σπαθί. Ήταν χήρα του Δημητρίου Μουρούζη, που είχε αποκεφαλισθεί το 1812 στο στρατόπεδο της Σούμλας, με την αιτιολογία ότι είχε υπογράψει τη συνθήκη του Βουκουρεστίου. Όταν άρχισαν οι σφαγές στην Κωνσταντινούπολη, η Πύλη ανέθεσε στον Πατριάρχη την επίβλεψη της Μουρούζη και των έξι παιδιών της, έτσι ώστε η προβλεπόμενη φυγάδευσή τους από την πόλη να δώσει άλλο ένα επιχείρημα για τη θανάτωση του Πατριάρχη.
Ο βαλές σπαθί μάς εκπλήσσει κάπως με την επιγραφή Αρναούτης, δηλαδή Αλβανός, αλλά αν η τράπουλα τοποθετηθεί χρονικά στα δύο πρώτα χρόνια του Αγώνα, υπόθεση προς την οποία συγκλίνουν όλες οι ενδείξεις, ο Αρναούτης θα μπορούσε να θεωρηθεί αναφορά στον Αλή Πασά, πράγμα που θα δικαιολογούσε και την πλούσια στολή με την οποία εμφανίζεται, αφού γενική ήταν η πεποίθηση πως ο Αλή Πασάς είχε συσσωρεύσει μεγάλο πλούτο. Ο Αλβανός φοράει πράσινο επενδύτη στολισμένον με χρυσά σειρήτια και γούνα, ενώ στο χέρι κρατάει σπαθί. Στο κεφάλι έχει, μόνος αυτός από όλες τις φιγούρες της τράπουλας, κόκκινο φέσι με χρυσό σειρήτι.
Ο ρήγας καρό φέρει την επιγραφή «πρίγκιπας Οδυσσέας» και αναφέρεται βέβαια στον Ανδρούτσο. Ένας νέος άντρας με κομψή πριγκιπική εμφάνιση, νεανική κόμμωση, μπλε επενδύτη με χρυσά σειρήτια, άσπρο πουκάμισο με δαντελένια τραχηλιά και κόκκινη ζώνη, τείνει το δεξί χέρι σε μια κίνηση ηγεμονική.
Η ντάμα καρό έχει την επιγραφή «Έλενα Τοπόλη», ένα όνομα που δεν αναφέρουν οι ιστοριογράφοι της εποχής. Παρουσιάζεται εξαιρετικά πλούσια ντυμένη, με λεπτό διάδημα, πέπλο, γούνα και περιδέραιο. Την τραγική της ιστορία γνωρίζουμε από ένα γερμανικό φιλελληνικό ποίημα που δημοσιεύτηκε στην εβδομαδιαία εφημερίδα «Literarischer Merkur» στις 11 Οκτωβρίου 1821. Σύμφωνα με αυτό, βάρβαροι εχθροί, που δεν κατονομάζονται, απήγαγαν τη νέα γυναίκα, αφού προηγούμενος κατακρεούργησαν τον πατέρα της και καταστρέψανε το σπίτι τους. Ο αδελφός της καταδίωξε τους εχθρούς, τους έφθασε, και σκότωσε την αδελφή του, την οποία δεν μπορούσε να σώσει, απαλλάσσοντάς την από την ατίμωση και τα δεινά της αιχμαλωσίας. Δεν γνωρίζουμε αν η Τοπόλη είναι ιστορικό πρόσωπο ή αν στην ιστορία της συμπύκνωσε η φιλελληνική ποίηση τα δεινά τόσων άλλων ομοεθνών της. Πάντως θα πρέπει να υπάρχει και τρίτη αναφορά σ’ αυτήν, γιατί στο ποίημα που αναφέραμε κατονομάζεται μόνο ο αδελφός. Εκτός αν το όνομα Έλενα αποτελεί επινόηση του σχεδιαστή της τράπουλάς μας.
Βαλές καρό είναι ο «Μοραΐτης», που εμφανίζεται απλά ντυμένος και οπλισμένος. Η πλούσια γενειάδα του έρχεται σε αντίθεση με το φαλακρό του κεφάλι, εμφάνιση που τον χαρακτηρίζει ως άντρα ακμαίο αλλά που δε βρίσκεται πια στην πρώτη ηλικία. Στο δεξί του χέρι κρατάει γιαταγάνι, ενώ στο ζωνάρι του είναι στερεωμένη η κουμπούρα. Για λόγους οικονομίας του χώρου απεικονίζεται το γιαταγάνι λοξά, πίσω από το κεφάλι του.
Ρήγας μπαστούνι που φέρει την επιγραφή «Γιορντάκι» και αναφέρεται προφανώς στον Γιωργάκη Ολύμπιο.
Ο ρήγας μπαστούνι φέρει την επιγραφή «Γιορντάκι» και αναφέρεται προφανώς στο Γιωργάκη Ολύμπιο, του οποίου ο ρόλος στα πολεμικά γεγονότα της Μολδοβλαχίας υποδηλώνεται με το κάλυμμα της κεφαλής του μαύρο, σε σχήμα κυλίνδρου, φέρει το σύμβολο των Ιερολοχιτών, δηλαδή κρανίο και κάτω από αυτό δύο οστά χιαστί. Ο Γιωργάκης είχε υπηρετήσει στο ρωσικό στρατό και γι’ αυτό φοράει στολή με χρυσά σειρήτια και από πάνω έναν κόκκινο μανδύα στολισμένο με γούνα. Με το δεξί του χέρι κρατάει τη λαβή ενός πιστολιού.
Ντάμα μπαστούνι, η αδελφή των Υψηλάντηδων, «Πριγκίπισσα Υψηλάντη».
Ντάμα μπαστούνι είναι η αδελφή των Υψηλάντηδων. Από όλες τις φιγούρες της τράπουλας, αυτή είναι η πιο λιτή στη διακόσμηση και η πιο σεμνή στην εμφάνιση, πράγμα που υποδηλώνει τη νεότητα αλλά και την αγνότητα της εικονιζόμενης. Χωρίς κοσμήματα και χωρίς πανωφόρι, με ένα απλό φόρεμα και πέπλο χωρίς διάδημα, κρατάει στο αριστερό της χέρι ένα σταυρό, προς τον οποίο δείχνει με το δεξί.
Βαλές μπαστούνι είναι ο «Υδραίος». Ντυμένος απλά με στολή λευκογάλαζη, φοράει κόκκινο ζωνάρι και κοντό, κίτρινο μανδύα που δένει στο στήθος. Με το αριστερό χέρι κρατάει λόγχη με αρπάγη. Πάνω σ’ αυτό το παιγνιόχαρτο χάραξε ο τεχνίτης και το όνομά του: Carl Heinrich Zoelcke, Λειψία.
Ο ρήγας κούπα φέρει την επιγραφή «πρίγκιπας Καντακουζηνός». Πρόκειται για το Γεώργιο Καντακουζηνό, που ακολούθησε από την αρχή τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και ήταν ο διοικητής του σώματος των Ιερολοχιτών. Ο Καντακουζηνός φοράει πλούσια στολή αξιωματικού, ενώ οι λαβές δύο πιστολιών καταλαμβάνουν το κέντρο της εικόνας.
Ντάμα κούπα, η εικόνα της Μπουμπουλίνας, «Ποπουλίνα».
Ντάμα κούπα είναι η Μπουμπουλίνα. Η εικόνα της διαφέρει από αυτές που παρουσιάζουν οι άλλες ντάμες της τράπουλας. Ενώ εκείνες εμφανίζονται με τα χέρια ενωμένα σε δέηση ή χαμηλωμένα ή να κρατούν σταυρό, και με τα μαλλιά καλυμμένα, η Μπουμπουλίνα εικονίζεται με τα μαλλιά λυτά να ανεμίζουν στον αέρα και με το χέρι υψωμένο σε προτροπή. Το νεανικό πρόσωπο δίπλα στο κόκκινο σύμβολο της καρδιάς φαίνεται να απηχεί τον ενθουσιασμό του φιλέλληνα τεχνίτη, που αρκετές ώρες θα πέρασε σκυμμένος πάνω από αυτές τις μορφές ενός
αγώνα μακρινού, που φανερό είναι πόσο τον συγκινούσε.
Τέλος, βαλές κούπα είναι ο Ιερολοχίτης. Ο σχεδιαστής της τράπουλας τον ονομάζει «εταιριστή», φανερώνοντάς μας έτσι πως δεν έχει γνώσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, ή μόνον επιπόλαιες, γιατί αγνοεί την ετυμολογία της λέξης που δεν είναι από το εταιρεία αλλά οπό το εταίρα. Αντίθετα, σωστές είναι οι πληροφορίες που μας δίνει για τους Ιερολοχίτες, που φορούσαν μια απλή μαύρη στολή χωρίς στολίδια, ακριβώς όπως την παρουσιάζει, κι ένα κράνος με το έμβλημά τους, κρανίο και δύο οστά χιαστί. Επίσης μας παρουσιάζει τον εικονιζόμενο νέο να κρατάει λόγχη, πράγμα που κι αυτό είναι σωστό, γιατί οι Ιερολοχίτες ήταν λογχοφόροι.
Η περιγραφή των εικόνων που αποτελούν τις φιγούρες αυτής της τράπουλας έδειξαν, νομίζω, με τον πιο πειστικό τρόπο πόσο καλά πληροφορημένο ήταν το φιλελληνικό κοινό στη Γερμανία από την αρχή κιόλας του Αγώνα για όσα συνέβαιναν στον ελληνικό χώρο. Αυτό δεν οφειλόταν μόνο στο ενδιαφέρον του γερμανικού τύπου και των φιλελλήνων αλλά και στις προσπάθειες πληροφόρησης της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, που κατέβαλλε η ελληνική πλευρά, ασυντόνιστες βέβαια και ανοργάνωτες αλλά πάντως υπαρκτές τόσο στα δύο πρώτα χρόνια του Αγώνα όσο και μετά το 1826.
Η τράπουλά μας δεν έχει χρονολογία αλλά τα πρόσωπα που επικρατούν στις φιγούρες της είναι αυτά που κυριαρχούν κατά τα δύο πρώτα χρόνια της Επανάστασης στο γερμανικό τύπο και στα διάφορα φιλελληνικά δημοσιεύματα. Επομένως το πιθανότερο είναι να τυπώθηκε το 1822, όπως μας πληροφορεί και ένα σημείωμα παλαιότερου κατόχου της τράπουλας.
Ο τεχνίτης που τη σχεδίασε θέλησε, όπως φαίνεται, να δώσει μια όσο γίνεται πληρέστερη εικόνα των μαχόμενων Ελλήνων. Έτσι έχουμε από τη μια μεριά με τους ρηγάδες τέσσερις αρχηγούς, τρεις από τον πόλεμο της Μολδοβλαχίας, πράγμα που είναι και ένα ισχυρό επιχείρημα για την πρώιμη χρονολόγηση της τράπουλας.
Με τους βαλέδες εξάλλου έχουμε τις στρατιωτικές δυνάμεις που διέθεταν οι Έλληνες, τις ναυτικές, που εκπροσωπεί ο Υδραίος, τις χερσαίες, που υποδηλώνει ο Πελοποννήσιος, τον Ιερό Λόχο, αλλά και τους Αλβανούς του Αλή Πασά. Οι ντάμες θυμίζουν στους φιλλέληνες την άλλη, την τραγική μορφή του Αγώνα, η Υψηλάντη τις προσευχόμενες αδελφές, η Μουρούζη τις χήρες μητέρες, η Τοπόλη τα θύματα του πολέμου. Τέλος, η ντάμα της καρδιάς, η Μπουμπουλίνα, συμβολίζει την ελπίδα πως ο αγώνας αυτός για την ελευθερία θα ευοδωθεί.
Βάνα Μπουσέ,
Αρχαιολόγος
Αρχαιολογία & Τέχνες, τεύχος 59, Ιούνιος 1996.
Διαβάστε ακόμη: